Содак-шудак – тыва мөгениң хүрежирде кедер хеви. Ону кандыг-даа завод, фабрика бүдүрбейн турар. Содак-шудакты чүгле хол-биле сырып даараар, кончуг тускай хеп.
Шаанда содак-шудактың үнези шарыга дең турган. Хол-биле кылыр ажыл болгаш, өртээниң аары кончуг. Хүрежирде кедер хеп болганда, кончуг быжыг кылдыр сырып тургаш даараар. Ону ужук сыптап даараныптар шевер кижи бүрүзү эвес, чүгле эр хиндиктиг чон сырыыр чораан.
Мурнунда чылдарда тыва улустуң адаанныг үш оюнунуң бирээзи хүреш аажок сайзырап эгелээрге, содак-шудак даараар шеверлер эвээжинден, тыва мөгелер содак-шудакты Моол Республикадан садып эккеп турган. Сөөлгү үеде содак-шудак даараар тыва шеверлер бар апарган. Оларның бирээзи Танзат Самдан.
Танзат бичиизинден тура-ла дааранырынга сонуургалдыг. 2021 чылда интернет четкизинден башкызы Артыш Мортуй-оолду тып алганы аңаа улуг чедиишкин болган.
«Бир катап телефонумга «Содак-шудак сырып өөренип алыксап тур мен. Мени өөредип көрүңерем» деп чагаажыгаш келген. Чедип келиңер деп харыылаптарымга, ооң чазаан ажылдарын тудуп алган оол халып келди. Кылган ажылдарын көөрүмге, шевер холдар чазаан деп илдең болду. Ынчалза-даа уран шевер-даа бол, аажызы көңгүс турум эвес улус чоруур дээш, шылгаар деп бодап алдым. Чүге дээрге ооң мурнунда күзелдиг оолдар өөренирин өөренип алгаш, чоруй баар турган-дыр ийин. Ынчангаш Танзатты шенээр деп шиитпирлээним ол. Ынчан кончуг таптыг ээлчеглиг эмчи шинчилгези эртер ужурлуг турган мен. Күзели бар болза, манап алзын дээш, «Манап олур» – дээш, эмчилеп чоруптум. Эмчилээш кээримге, күжүр дуңмам хүнзедир мени манап олурган болган. «Бо кижи ажырбас кижи-дир, күзели бар-дыр, өөредип болур-дур» – дээш, билектерни сывырынгаш, ол-ла дораан кандыг-даа ажыт-чажыт чокка өөредип кириптим. Өөрениичели-даа, шевери-даа кончуг оол болган. Олчаан кады ажылдап, чагыглар хүлээп, дааранып чоруурувус бо. Танзат улуг оолдарның содак-шудактарын сырып турар болза, а мен бичии оолдарның чагыгларын күүседир-дир мен – деп, Артыш Мортуй-оол өөреникчизин мактады.
Танзаттың содак-шудак даарап бергени аттыг-даа, ат чок-даа мөгелер хөй. Бодунуң төрел дуңмазы Начын мөге Бады-Маадыр Самданга дээш өске-даа мөгелерге сыраан. Амгы үеде Мөңгүн-Тайгадан Хартыга мөге Аяс Куланың шудаан доозупкан, ол белен, ам содаан сырып олур.
Олар социал керээ күрүне программазынга киришкеш, даараныр машиналар болгаш чүзүн-баазын өңнүг пөстерни, хендирлерни, инелерни, хачыларны четчелеп садып алганнар. Күрүнениң деткимчезин алганынга сеткилинден өөрүп, Артыш Мортуй-оол-даа, Танзат Самдан-даа четтиргенин илередип чоруурлар.
Танзат бичиизинден тура-ла чуруттунарынга, чазанырынга сонуургалдыг. Дааранырындан аңгыда, шүлүктерни база бижип чоруур уран-чечен аныяк мастер.
Танзаттың авазы Рада Самдан уруглар садында кижизидикчи башкы, а ачазы Семен Моңгуш амгы үеде чырык чер кырында чок. Танзаттың даараныр, шевер талантызы ада-иезиниң кайызындан-даа салгал дамчып келген. Чүге дээрге ада-иези ийелээн уран шевер, чүнү-даа кылыр улус. Шүлүк бижиир талантызы ачазы Семен Давааевич Моңгуштан келген дээш Танзат ачазынга чоргаарланып чоруур.
Танзаттың бүдүрер дээш бодап алган чүүлдери-ле хөй. Оларның чамдыызы чажыт, улуска чугаалап болбас. А бир кажы-биле үлешти: алдар-аттыг-даа, чаа эгелеп чоруур-даа мөгелерге содак-шудакты ам-даа көвүдедир сырыыр, чагыгларны хүлээри.
«Шаанда содак-шудакты эр кижи сырыыр. Содак-шудак сырып олургаш, бүдүү иштинде чагыг киирген мөгезин йөрээп, сымыранып, «Хартыга дег кашпагай болзун! … дээш «аас белээн» чорудуп олурар.
«Херээжен кижи содак-шудак сырывас, үш оол төрээн херээжен содак-шудак сырып болур турган» – деп, башкым меңээ тайылбырлап берген. Ынчангаш дааранып олургаш, бүдүү иштимде сымыранып олурар мен. Ол дээрге ада-өгбелеривистиң сагып чораан ёзу-чаңчылдарының бирээзи-дир ийин. Ында база ужур-ла бар. Бо шагда содак-шудакты сырып чоруур улгады берген угбайлар бар чорду. Шаандагы үе эвес-ле болгай. Шыдаар кижи кылып тургаш, акша-төгерикти ажылдап алыр эргелиг деп бодаар мен. Содак-шудактың өртек-үнези аңгы-аңгы-дыр ийин. Эът-ханы чооннаан тудум, өртээ аартаар. Сырыгларының сан-түңүнден, одуругларындан хептиң өртээ хамааржыр. Бо сырып олурар шудаамда 17 одуруг бар. Эң-не улуг одуруглуг сырыг 17-19 аразында. Элээди болгаш чаш мөгелерге 9, 11 дээш чоруп каар» – деп, Танзат Самдан тайылбырлады.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары
