Тес-Хем районнуң Чыргаланды сумузу. Үш дугаар арбанның хартаачызы Оюн Чоксал оглу Балчыйма. Улу чылдыг, 79 харлыг ашактың чугаазы.
Бижээн уези: 1946 чылдың январь 11 хүнү.
Дьңнап бижээн кижи: Седип-оол Танов.
Мен Самагалдай хүрээзинге бичиимден хуурак бооп киргеш, хелиң болгаш, ооң соонда демчи турган кижи мен. Ам шагда-ла арат ашак болган мындыг кижи мен.
Мен он чеди харлыг турумда, Хемчикте Алдан-дургун сураа унген болгаш оларны Дажыма хүндү деп кижи баштаан, дургуннаан деп турган. Олар оор кылганындан эгелээн деп турган. Ол дургуннар алдан санныг болза-даа, чус дыка ажып, улам көвүдеп турар. Тударда, кончуг бергедээн деп чугаалажып турган. Ол ынчап тургаш, ол-ла чылын Амбын-ноян Өлзей- Очур ийи чүс, үш чүс хире шеригни, мен ынчан он чеди харлыг турумда, он айда буу-хаа Хемчикче чоруткан. Ол шериг алды-чеди хонукта кончуг дүрген Өвүр одуртуп чоруткаш, Хемчикке четкен. Хемчикте Хемчик Үгер Даазының аалынга барып, даңгаар эртен даң бажында Алдан-дургуннар-биле таваржы берген. Ол орта Алдан-дургуннарны өлүргеш, тударын тудуп алган.
Ол душта Хемчиктиң Бээзи кожуунун даргалап турган Өөлет Даргазын Алдан-дургуннар тудуп алгаш чораанын Амбын шерии боштундуруп алган. Ол Дарга хилиң бөргү-биле чоруп турган болган. Ол болза кажар моол кижи демдек болзун дээш ол бөргүн кедип чораан дээр чүве. Ынчангаш ол барган шеригниң Алдан-дургуннарның алдан шаа хире кижизин ол- ла чылын кыш ортузунда маңаа, Самагалдайга чедирип эккелген.
Алдан-дургуннарның чамдыызын Борбак-Арыг адаанга чаа бажың туткаш, аңаа бажыңнап каан. Алдан-дургуннарның база бир чамдыызын Үстүү-Тестиң Ак-Эрик бажы Теректиг-Арыг деп черге бажыңнап тургаш, Улаастайже ап киире берген. Бир ай хире болганда, Алдан-дургуннарны Иргит Намчыл хүндү деп кижи баштаан элээн хөй шериглер кыжын Шагаа мурнунда Улаастайже ап киире бергеннер.
Алдан-дургуннарны ол киирген соонда, дөрт айда кестирген баштарын эккелген. Мен ооң соонда он сес харлыымда, күзүн Хемчикке албан ужурунда барып чорааш, Чыргакы аксында ийи кижи бажын чыраа арыкта суккаш, узун чагы бажында азып каан турганын көрген мен.
Өлзей-Очурнуң аалы Алдан-дургуннарны тудуп эккеп турар үеде, Амбын ноян Өлзей-Очурнуң аалы Самагалдайның Хайыракан деп черге турган. Ооң боду узун сынныг, арны ак болгаш шөйбек, кежегези тарыы, чиңзези кызыл шуру, таптыг-ла үжен ажыг харлыг хире. Өлзей-Очурнуң биче кадайы Середир, ол чээрби харлыг хире турган чүве.
Амбын ноян Өлзей-Очурнуң ызыгууру
Амбын ноянның ызыгууру мындыг кижи:
1. Дажы.
2. Араты.
3. Аамажап.
4. Шындазын.
5. Өлзей-Очур.
6. Комбу-Доржу.
7. Соднам-Балчыр.
8. Агбаан, ол Иргит уктуг кижи.
Бир дугаар Амбын ноян Дажының адазы Хорлумай болза Ээшки-Дагай деп, Эжики-Далай деп делег кижиниң оглу. Ол Эжики-Далай дээрге Делегден кылаштап келген быттыг Делег деп турган кижи.
Торлик Алдан-дургуннарны тудар дээш моон чоруп турган кижи, чогум оларны тудуп эккээр үеде чораанын эки билбейн-дир мен. Аңаа сөөлүнде Торлик дээрзи Хемчикче албан ужурунда бар чорааш, Оруку-Шынаага өртээлге хенертен аарып өлүп калган кижи. Ол дугайында Хемчиктиң дургуннарының каргыжы четкен боор дижип турган чүве.
Амбын ноянга чагыртып турган Үгер Даалар
Амбын ноянга чагыртып турган кожууннарның Үгер Дааларының ызыгуур уксаазы болза:
1. Серге ноян, ол Чаа-Хөлге турган.
2. Бызыяа Үгер Даа, ол Хемчик өрү турган. Ол кончуг дошкун ноян турган. Ынчангаш, мындыг чугаа турган:
Базыр Үгер Даага чагыртпас бис.
Базар артты баспас бис.
Чара парлаан, сөзүн хоюглаан болгаш хынаан кижи
Монгуш КЕНИН-ЛОПСАН.
