Эдуард Ондарның башкарылгазы-биле эртип турар «Чон аразында кижи» дамчыдылганың ээлчеглиг үндүрүлгезиниң аалчызы ММА азы дүрүм чокка месилдежип тутчур шош-содааның 2016 чылда тиилекчизи Түмер Вадимович Ондар-биле интервьюну «Тываның аныяктары» солуннуң номчукчуларынга таныштырар-дыр бис.
— Бо хүн чалап алганым аалчым, бир дугаарында, хып дээн аныяк. Ийиде, күш-культура, спорт адырында чедиишкиннерлиг. Ону Түмер Ондар дээр. Дүрүм чокка месилдежип тутчур шош-содааның 2016 чылда тиилекчизи, хостуг хүрешке чемпионнап чораан спортчувус-тур. Дамчыдылгавыстың дүрүмү езугаар баштай бодуңарны таныштырып көрүңерем. Аал-чуртуңар, ада-өгбеңер кымнарыл?
— Мен 1994 чылда Кызылга хоорайга төрүттүнген мен. Ынчалза-даа Өвүр кожуунга школа киргижеге, аалга кырган-авам, кырган-ачам чанынга өскен мен. Аңаа акым турган. Ол мээң улуг спортче сонуургалым оттурган. Кара чажымдан тура, кончуп тургаш, дугуйлар көдүрүп алгаш маңнадып, хүрежип өөреткен. Өске аалдарга чеде бергеш, хүрештирер турган. Мал-маганны кажаалааш, хүннүң-не хүрежип чоруптар бис. Уттуруп алгаш, ыглап-даа турар мен. Менден улуг оолдар-дыр ийин чогум, дөмей-ле хүрештирип-ле турар турган.
— Ам мындыг айтырыг бар. Дүрүм чокка месилдежир шош-содааны кажан сонуургап эгелээн силер?
— Эгезинде хостуг хүрешти сонуургап эгелээн мен. Кызылга 9 класска өөренип чедип келген мен. Ренат Ондар эжим-биле үргүлчү хүрежип чанар бис. Идик-хевивис орлуп каан-даа боор. Ренаттың бажыңынга чедир хүрешкеш, оон ооң бажыңынга чылнып-чылнып, улаштыр чаныптар турдум. Ренат база шыырак хүрежир кижи.
— Номчукчуларга солун таварылга чугаалап берейн. Кудумчуга кылаштап чорааш, черле бо «Чон аразында кижи» деп дамчыдылганы эрттирип эгелээш, күш-культура адырында алдарлыг спортчу оолдарывыстың бирээзин чалап алыр сорулгалыг боданып чор мен. Оон кудумчуга арнын таныырым аажок спортчу оолга ужуражы бергеш, элээн чугаалашкаш, телефонунуң дугаарын-даа айтырып алдым. Херек кырында, ону Ренат Ондар деп бодаан мен. Шолазын «Бульдозер» дээр, черле билир болгай мен. Хевир-дүрзүзү, харын-даа карактары безин дөмей эжишкилер болду.
Ам маргылдаалар үезинде силерни улус салчаар-дыр бе?
— Кудумчуга-даа кылаштап чоруурга, бо-ла салчаар. Боттарывыстың чаңгыс чер-чурттугларывыс безин ындыг. Бир катап авам ажылынга чеде бээрге, эштери аажок байыр чедирип турган-дыр. Оглуңар маргылдаага тиилеп алган деп. Шынында ынчан Ренат тиилеп алган турган. Оон авам: «Мээң оглум бажыңда, Ренат дээрге эжи-дир» – деп эштеринге тайылбырлаан-дыр. Чоокта чаа бир маргылдаага Ренатка дузалажып, ооң чанынга чоруп турган мен. Ынчан база тиилеп каан. Аңаа олурарымга, улус мээң холум-на тудуп, байыр чедирип турар. Эгезинде элээн каш кижиге тайылбырлаан мен. Оон шуут шылап кааш, «четтирдим» деп каап эгелээн мен.
— Амгы үеде чүнү кылып турар силер? Ажыл-агый азы өөредилге бе?
— Бо үеде ТывКУ-нуң күш-культура болгаш спорт факультединде өөренип тур мен.
— Кыс эжиң бар бе?
— Ийе, бар. Бир уруглуг бис.
— Дүрүм чок месилдежип тутчур шош-содаа маргылдаазынга киржирге, сагыш-бодалга чүү кирер-дир. Кижини эттеп кааптаайн деп коргуушкуннар турар бе?
— Чок, ындыг бодалдар турбас. Спортче кирген соонда, угаан-сагышка чүгле тиилелге дугайында бодалдар турар. Баштайгы тренерим Мерген Ооржак, амгы үеде Аржаан Кыргыс, Артыш Комбу үргүлчү бисти ынчаар өөредир.
— Маргылдааларга канчаар киржип тур силер?
— Бир организация-биле керээ чарып алган болур. Оон өске улустуң талазынга бержип болбас. Бир эвес керээниң негелделерин үрептер болза, торгаал төлээр.
— Тыва Республикада шак мындыг дүрүм чок шош-содаа спортунуң сайзыралы бар бе?
— Амдыызында спортчу белеткелди Ярыгин спортзалында чорудуп тур бис. Спорт яамызы деткимчени көргүзүп турар, ынчалза-даа профессионал залдар ам-даа Тывада чок.
— Спортчу кижи бүдүн чуртка даянып алгаш, маргылдааларга киржири эки бе? Азы чүгле Тывага даяныр бе?
— Анаа ынчалдыр бодап көөрге, бодум хуумда каяа-даа спортчу маргылдаалар болу бээрге, Тывавыстың тугун ыяап ап чоруур мен. Ону аалчылар бажыңынга чурттаар өрээлдеривиске азып алыр. Хеп уштур черге безин ап алгаш чоруур. Рингиже үнерде, тугувусту тудуп алыр бис. Ынчан кижиниң сүлдези, хей-аъды бедиир, чоргааранчыг болур.
— Спорттуң бо хевири аныяк-өскенге кандыг үлегерни көргүзүп болурул?
— Бир дугаарында, чурумга кижизидер. Оон аңгыда аныяктар ортузунга улугну улуг деп, бичиини бичии деп, хүндүткелге өөредир. Спортчу чедиишкин дораан кээр. Ол база эки талазы-дыр. Тыва оолдар база бедик деңнелче үне бээр болза, чоргааранчыг болур. Бис база Тываның төөгүзүнге сураглыг чүүлдерни арттырар сорулгалыг бис.
— Ёзулуг тыва аныяк эр кижиниң мөзү-шынары кандыг болур ужурлугул?
— Эр кижи, бир дугаарында, биче сеткилдиг болур ужурлуг. Чеже-даа спортчу тиилелгелерни чедип алза, өрү көрдүнмес болза эки. Бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Артыш Лопсанны улус магадаан болгай. Ол бокс маргылдаазынга киришкеш, кур алган. Индияга ону билип кааш, ол черниң чону мырыңай тейлеп турган дээр. Артыш – кижи бүрүзү-биле деңге амыдырап-чурттап чоруур кижилерниң бирээзи.
— Рингиже үнгеш, тыва чаңчылдарны көргүзер-дир силер бе азы ылгалдыг чүүлүңер бар бе?
— Ийе, тыва спортчу оолдарда черле ылгалып турар чүүлдер бар. Ол дээрге боттарывыстың чүдүп-тейлээривис, девииривис дээн ышкаш. Маргылдаа соонда, черле девиир чаңчылдыг мен.
— Айтырыгларга харыылааның дээш, четтирдивис, Түмер. Ам-даа спортчу чедиишкиннерни күзедивис.
Алена НАН-ХОО ажылдаан.
