Эртем адырының одуруунда аныяктарның немежип турары — эки демдек. Солуннуң ээлчеглиг үндүрүлгезинде аныяк эртемден Артыш Монгуштуң дугайында таныштырар-дыр бис.

Ол бо хүнде Тыва Рес­публиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-­экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң этнография килдизиниң кол специализи болуп ажылдап турар. Ооң эртем сонуургалдарының адыры – эр-кыс шинчилелдер, тодаргайлаарга, тыва чоннуң “эр кижизиниң культуразын”, эр хиндиктиг чоннуң езу-чаңчылдарын өөренип шинчилээри. Оон аңгыда хөй-ниити амыдыралда Артыш Монгуш дылды, культураны болгаш тыва чоннуң чаңчылдарын кадагалап арттырарының бар-ла айтырыгларын шиитпирлээрин идепкейлиг чорудуп турар.
Чугула деп санап турар айтырыгларның дугайында аныяк эртемден Артыш Маадыр-оолович Монгуштан сонуургап, интервьюну кылган бис.

– Артыш Мааадыр-оолович, эртем адырынче орууңар кажан болгаш канчаар эгелээнил, сонуургадып көрүңерем.
– Эртемче мээң сонуургалым школага, улуг класстарга, төөгү, обществознание болгаш хоойлу-дүрүм эртемнериниң ханы өөредилгезиниң үезинде тургустунган. Ынчан, 2001 чылда, Кызылдың 12 дугаар школазынга Вячеслав Кууларович Даржаның бот-идепкейи база деткимчези-биле хоойлу-дүрүм клазы ажыттынган турган. Аңаа бүдүн республиканың улуг класс­тарының оолдары чыылган. Ам бодап турарымга, Вячеслав Кууларович бодунуң үезинде быжыг эр улустуң чөвүлелин, келир үениң эр хиндиктиг чонун, чуртунуң патриоттарын тургузар дээш, улуг ажылды чоруткан. Ук ажылга улуг рольду бистиң клазывыс башкызы, дээди категорияның башкызы Джалилова Розалия Хертековна киирген. Башкывыс хөй талалыг, янзы-бүрү аажы-чаңныг, чамдыкта безин берге элээди оолдарны чаңгыс аай коллектив кылдыр тургузуп шыдаан.
Школа соонда, 2003 чылда, Тываның күрүне университединиң төөгү факультединче кирип алгаш, 2008 чылда кызыл дип­лом-биле чедиишкинниг доозуп алдым.
Даштыкы болгаш ада-чурт төөгүзүн өөренири болгаш угаап бодаары, а ол ышкаш Тываның төөгүзүнге сонуургалды тыва чоннуң этнографиязын база төөгүзүн ханы өөренип шинчилээринге эргежок чугула хандыкшылды тургусканы чадавас.
Кызыл диплом-биле ажыл-албанга депшилгени республиканың ангы-аңгы албан черлеринге эгелээн мен. Ынчалзажок үндезин өскерилге меңээ бир чыл дургузунда школага төөгү башкылааным болган. Ынчан мен шиитпир хереглеп турар хөй айтырыглар болгаш харыылар бистиң төөгүлүг эрткен үевисте дээрзин медереп билген мен.
Чижек кылдыр алырга, кажан бис ажы-төлге Россияның төөгүзүн өөредип турда, көшкүн чоннуң хевири эки эвес кылдыр көстүп турар, оларны болганчок орус князьтың чагырган черлеринче халдап турган кылдыр көргүскен. Бистиң өгбелеривис печенегтерге, хазарларга, половцыларга болгаш өске чонга төрел болур. Кажан коллегам Айлана Виталиевна этнография килдизинге ажылчын херек дээрге, мен улуг өөрүшкү-биле ужуражылгаже бардым.
Ынчан килдис удуртукчузу Светлана Чондан-ооловна Донгак-биле шыңгыы чугаа болган, оон ол меңээ амгы мээң шинчилеп уламчылап турар теманы сүмелээн. Мен Светлана Чондан-ооловнага канчаар-даа аажок өөрүп четтиргеним илередип турар мен, чүге дизе Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунга ажылдаары — мээң үрде манааным күзелим-дир. Студентилеп турар үемде, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунга эртип турган конференцияларга, “төгерик столдарга”, башкыларывыс бис­ти катай эдертип алыр турган, а бис эртемденнерниң лекция болгаш илеткелдерин сонуургал-биле дыңнаар турдувус.

– Бодуңарның эртем ажылыңарның дугайында тодаргайы-биле таныштырып көрүңерем, Артыш Маадыр-­оолович.
– Амгы үеде Тываның күрүне университединиң «5.6.4. Этнология, антропология и этнография» деп мергежилиниң аспирантуразында төөгү эртемнериниң кандидады, “Всеобщая история, археология и документоведение” деп кафедраның доцентизи Елена Валерьевна Айыжының эртем удуртулгазы-биле өөренип турар мен. Амгы тыва ниитилелде тыва чоннуң амыдыралының үезиниң чаңчылдарында эр кижиниң ролюн, эр улустуң чаңчылдарын чаа угаап бодаарын, а ол ышкаш эр байырлал чаңчылын анализтээр болгаш чырыдарынга тураскааткан шинчилелдерниң эргежок чугулазы тыптып келген. Бо тема бистиң республикага ылаңгыя чидиг, чүге дизе бурун шагдан тура, эр кижиниң ролю дээрге, камгалакчы, дагдыныкчы, азыракчы деп тода билиишкин турган.
Оон аңгыда мен «Комплексные этногенетические, лингвоантропологические исследования родовых групп Тувы: универсальность, локальность, трансграничье» (№ 22-18-20113) дээр Россияның эртем фондузунуң дыка солун грантызының күүседикчилериниң бирээзи мен.
Удуртукчувус Елена Валерьев­на-биле респуб­ликаның кожууннарынче, Кыргызстан, Моолче элээн экспедиция­ларже чорааш келген бис.
Өг-бүле чаңчылдарын салгаары өөредиглиг болгаш кижизидикчи күш-шыдалды эдилеп чоруур онза тургузукчу, чогаадыкчы хүрээлеңни хөгжүдеринге дузалыг болур ужурлуг. Шак бо шинчилел чидиг болуп, Россияның Президентизи Владимир Путинниң 2024 чылды Өг-бүле чылы чарлааны онза.
Төрел бөлүктүң болгаш өг-бүлениң төөгүзүн кадагалап арттырары — культурлуг салгалдың боттуг чарылбас кезээ.

– Хөй-ниити ажыл-чорудулгаңар дугайында сонуургадып чугаалап бээр силер бе?
– Хөй-ниити ажылынче студентилеп тургаш хаара туттунган мен. Студенчи отрядтарга, хөй санныг хемчеглерге-даа идепкейлии-биле киржип турдум. Бо хүнде эштерим, коллегаларым-биле «Центр гуманитарных исследований Номад» дээр бистиң ниитилелдиң чугула төлевилелдерин боттандырарынга коммерциялыг эвес автономнуг организация тургузуп алган бис. Бир дугаар төлевилеливис кылдыр «Язык — основа сохранения этноса / Тыва дыл — тыва чоннуң өзээ» дээр Тыва Республиканың Баштыңының деткимчезин алган төлевилел болган. Ам ажылдап турар ажылывыс Соңгу чүктүң, Сибирьниң база Ыраккы-чөөн чүктүң эвээш санныг үндезин чоннарының «Российский Север» деп 2021 чылда Салехард хоорайга болуп эрткен аныяктар Киржилгевистиң сорулгазы – бистиң этнозувустуң болгаш дылывыстың хөгжүлдезиниң талазы-биле чаа бодалдарын мөөңнээр аргазы болгаш харылзааны шуудадыры.
Организакчыларның бирээзи «Лео биле Тиг» деп мультфильмни янзы-бүрү дылдарга база тыва дылга үннелдирерин саналдаан. Чүге ыяап-ла бо мультфильм дээрзин тодарадыптайн. Мультфильмниң сюжеди Примор крайның тайгаларында болуп турар, ында бичии амытаннар бойдустуң чажыдын билип тып, бойдус­туң ээлери-биле таныжып, бот-боттарынга дузалажып турар. А ол дээрге көшкүн чоннуң чүрээнге чоок дээрзинге чөпшээрежип көрүңер даан, амыдырал кезээде бойдус-биле сырый харылзаалыг турган болгай. Студиядан 1-ден 26 дугаар серияга чедир тыва дыл кырынга үннелдирер чөпшээрелди алган бис. Дыка улуг командалыг ажыл чоруттунган. Ойнап алган акша-хөреңги-биле профессионал үннүг болдурарынга студияны тургузуп ажыткан.
Амгы үеде сөзүглелдиң очулгазын чорудуп турар бис. Дараазында эң-не берге кезээ – үннерни бижидери. Аңаа хамаарыштыр бис Национал театрның Ойнаар-кыс­тар театрының артистериниң деткимчезинге дыка идегеп турар бис. Ол ышкаш улуг өөрүп четтириишкинни бистиң төлевилеливисти бүгү тала-биле деткип, студия кылыр өрээлди бергени дээш, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң директору Вячеслав Март-оолович Донгакка илередир-дир бис.

– Ынчап кээрге, төлевилелдиң боттандырылгазының иштинде силер төрээн дылды тыва чаштар аразынга кадагалап арттырар айтырыг-биле ажылдап турар ышкажыл силер, Артыш Маадыр-оолович?
– Төрээн дылды камгалап кадагалаары, мен бодаарымга, уругнуң чажындан тура, эгелээр. Кажан ол чугааланып билбес турда-ла, ынчалзажок ол доктаамал бир-ле дылда мультфильмнерни көрүп турар, ынчангаш ооң түңнелинде уругнуң бир дугаар сөстери “дөмейлешкек”, төрээн дылында-даа ышкаш, төрээн эвес-даа ышкаш. Шак ынчалдыр, дылдан эгелээш, ол ол-ла угланыышкын-биле чаңчылдар, культура болгаш езулалдарны хүлээп алыр. Ынчангаш бистиң ажы-төлүвүске интернет “делегейинде” болгаш телевидениеде тыва дыл кырынга контент херек.
Бир эвес дылывыс чидер болза, чонувус база чидер. Национал театрывысты болгаш телевидениени көөр улус чок болур, кым тыва дыл кырында радио, хөгжүм дыңнаарыл, кым тыва ырылар, хөөмей, каргырааны күүседирил, кым бистиң сураглыг тыва чогаал­чыларывыстың номнарын номчуурул? Бистиң этниктиг онзагайывыс чиде бээр, ол бисти өске этностардан ылгалдырып, байлак болдуруп турар болгай.

– Чугаавысты түңневишаан, эртем ажылын чорудуп турар кижи кандыг болурул дээрзин каш сөс-биле чугаалап көрүңерем.
– Ниитилел эртеминиң адырында ажылдап турар кижи болганымда, ниитилел эртеминиң дугайында кысказы-биле чугаалаксаар-дыр мен. Чамдыкта, “ниитилелдиң эртемнери дээрге тоолдар болгаш шуугаазын, эртемденнерниң сонуургалы” деп турарын дыңнаар. Ынчалзажок харыы кылдыр ниитилелдиң эртемнериниң ужур-утказын эрттир үнелээри берге, эргежок чугула элээн каш ажылдарны чорудуп турар. Роботизация болгаш автоматизация үезинде шуут-ла ниитилелдиң эртемнери кижилерни боданырын өөредип турар. Ооң түңнелинде боданып билир аргадан бүгү кижилерниң депшилгези болур аңгы ниитилел кылдыр салым-чолу хамааржыр. Тыва чоннуң эртем күш-шыдалы кайы хире улуг болдур, ооң амгы өскерлип турар делегейде быжыг туруштуу күштүг болур.

– Четтирдивис улуу-биле, Артыш Маадыр-оолович, биске солун ажылыңарны таныштырганыңар дээш. Чедиишкиннерни күзедивис!
– Силерге база өөрүп четтирдим.

ТывКУ-нуң “журналистика” салбырының 4-кү курузунуң студентизи Айдысмаа САТТЫҢ материалын Валерия КОНГАР очулдурган

Чуруктарны хууда архивтен алган