«ТА»-ның бөгүнгү аалчызы – Аңчы Сарыг-оол. Ол – Тывада суд системазының база бир аныяк ажылдакчызы, Каа-Хем район судунда шииткекчиниң дузалакчызы кылдыр ажылдап чоруур. Удаа-дараа «Тергиин юрист мергежилдиг» деп республика чергелиг мөөрейлерге киржип, бирги черни ээлеп турган. Аңчы Сарыг-оолга 2019 чылда чарлаттынган «Күш-ажылчы кижиниң» чылында «Тергиин юрист» деп атты республиканың күш-ажыл болгаш социал политика яамызының мурнундан тывыскан. Ажылынга бердинген аныяк специалист Аңчы Сарыг-оол суд ажылының дугайында аныяк-өскенге таныштырган.

— Аңчы Радионович, баштай бодуңарны, өг-бүлеңерни таныштырып көрүңерем. Каяа төрүттүнген силер, кайы школаны доостуңар?
— Бай-Тайга кожууннуң Тээли суурунга төрүттүнген мен. Чаш турдумда ада-ием Тожуже көшкен. Ынчангаш аңаа 5 харга чедир чурттаан бис. Ачам Тожу чурттуг, хөгжүм башкызы чораан, ынчангаш-ла боор. А авам – башкы, Бай-Тайга чурттуг. Улуг угбам бар, ол – юрист. Өөм ишти Шончалай база юрист мергежилдиг.
Школага өөренип турган чылдарымны алыр болза, эге класстарны Тээли ортумак школазынга, ортумак класстарны Кызылдың дугаары 3 шолазынга, 8 — 11 класстарны Күрүне лицейинге өөренген мен.

— Юрист болур деп күзел канчап тыптып келгени ол?
— Мен 11-ги классты доозуп турдумда, угбам Екатеринбург хоорайга Уралдың юридиктиг күрүне академиязының 2-ги курузунга өөренип турган. Угбам мени чанынга өөренир кылдыр сүмелээн, кады чаңгыс дээди өөредилге чериниң дипломнарын холга алган бис.

— Студент чылдарыңарны сактып көрүңерем.
— 2007 — 2013 чылдарда студент үелерим эрткен. Студент үелеримде тыва землячестволарның эрттирген хемчеглеринге үргүлчү киржип турдум. Колдуунда спортчу командаларның кежигүнү турган-дыр мен, бут бөмбүү, баскетбол маргылдаалары бо-ла болгулаар чүве.

— Күш-ажылчы базымыңар кайыын эгелээнил?
— Бир дугаар ажылдаан черим – Кызыл хоорай суду. Аңаа бир чыл ишти аңгы-аңгы хүлээлгелер күүседип турдум. 2014 чылдың күзүнүнде Тожунуң район судунуң секретары кылдыр ажылдай бердим. Аңаа ажылдап тургаш, бир чыл эрткенде, кырган-ачам Саая Айыылугеевич Сарыг-оол база Тожунуң улус судунуң шииткекчизи кылдыр ажылдап чораан деп билип алган мен. Ынчан «Тыва республиканың суд системазының төөгүзү» деп номну чырыкче үндүрерин белеткеп турган. Тожу судунуң дугайында архив материалдарын чыыр ажылды меңээ дагзып каан турган. Оон Тожуда ачамның кады төрээн улуг угбазы база тодаргайы-биле чугаалап берген.
Тожунуң суд адырынга элээн үр үе дургузунда ажылдадым, 2016 чылда шииткекчиниң дузалакчызы кылдыр шилчээш, бир чыл болганда, суд даргазының дузалакчызы болуп, бо чылдың март айга чедир ажылдаан мен. Бо чазын харын Каа-Хем район судунда шииткекчиниң дузалакчызы кылдыр ажылдап эгеледим.

— Шииткекчиге чедир чаңгыс-ла базым арткан ышкажыл?
— Чогум шииткекчи болурунуң шылгалдаларын дужаап эгелээн мен, ам-даа элээн эртер чурумнар бар.

— Шииткекчи кижи чөптүг шиитпирни үндүрер дизе, кандыг шынар херегил?
— Бир дугаарында, арга-дуржулга херек, хоойлуну эки билири болгаш, ону шын ажыглап билири. Ындыг билиишкин бар: хоойлуну шын ажыглаары – чеже-даа эки билир болзуңза, шын ажыглап билири база чугула.

— Бо ажылдап келген үелериңер дургузунда кандыг херектерге таваржып турдуңар?
— Ниитизи-биле алыр болза, кандыг-даа херектер таварышкылаан: хамааты, кеземче, административтиг дээш. Чоннуң хөй кезиинде бергедежип чоруур айтырыглары займ, чээлилерге хамааржыр. Чээлини ап алгаш, амыдыралдың кандыг-бир берге байдалдарынга таварышкаш, ону төлеп шыдавайн баарга, банк судче киириптер. Бо таварылгада хамаатылар харыысалгалыг болуру чугула. Чүге дизе судче киириптерге, күрүне каайлызын база төлээн кылдыр шиитпирни үндүрер апаар. Ол дээрге эвээш эвес чарыгдал-дыр. Ынчангаш, аргалыг-ла болза, баш бурунгаар банкыже барып, төлеп шыдавайн барганын дыңнадыр болза эки.
Оон аңгыда чурттаар оран-савага хамаарышкан херектер хөй болур. 1980 — 1990 чылдардан бээр чурттап келген оран-савазының документилерин ам-даа кылдыртып албаан болгулаар. Ада-иезинден салгал дамчып келген өнчү-хөреңгизин үе-шаанда кылдыртып албаска, суд таварыштыр документилерин алыр апаар. Шак мындыг хевирлиг херектер дыка хөй болур. Хөй-нии­ти черинге чогуш-содаа кылган, корум-чурум үрээн болза, административтиг херек болур. А кеземче херээнге аар кем-херек үүлгедиишкиннери хамааржыр деп шупту билир.
Оон аңгыда суд ажылдакчылары чүгле яла онаар эвес, а профилактиктиг ажылдарны база чорудуп турар. Ол дээрге назы четпээннер ортузунга лекция, беседаларны, «Ажык эжиктер» хүнүн эрттирери чаңчыл апарган. Бо ажылды Тожуга-даа, Каа-Хем кожуунда-даа доктаамал чорудуп турар.

— Суд органынче ажылдап кирер күзелдиг аныяктарга кандыг хемчег чоруттунуп турарыл?
— Үстүкү классчылар ортузунга профориентация ажылын колдуунда март-май айларда чорудуп турар бис. Колдуунда 8-ки класстан өрү таныштырылганы кылып эгелей бээр. Мээң бодумнуң эш-өөрүмнүң чижээнден алыр болза, өөредилгези эки, янзы-бүрү олимпиадаларга тиилээн, кедергей өөренир оолдар-уруглар ада-иезиниң аайы- биле боттарының сонуургалы эвес мергежилдерни шилип алгаш, дөмей-ле чедир өөренмейн баар чорду. Ынчангаш доозукчулар-биле ужуражылгаларны эрттирип тургаш, боттарының сонуургаар мергежилин шилип алырын ыяап сүмелээр-дир мен.

— Бистиң-биле солун чугааны кылганыңар дээш четтирдивис, Аңчы Радионович. Аныяк-өскенге силерниң арга-сүмеңер черле ажыктыг болуру чугаажок.
А.Нан-Хоо