ТАСС: Түңнелдер, сорулгалар
Тыва Республика коронавирус пандемиязы-биле холбашкан белен эвес үелерде турум байдалды кадаглап, халдавырлыг аарыгга удур чогумчалыг медицина харыызын берип, тудуг материлдарының чогун узуткаар, хөй миллиардтарлыг шалыпкын социал-экономиктиг хөгжүлдезининиң амы-хууда программазын эгелеп шыдаан.
Тываның белен эвес 2020 чылды чурттап эрткениниң, келир чылдан чүнү манап турарының, Covid-19 хамчыындан вакцина-биле бирги ээлчегде кымга тарылганы чорударының дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол интервьюну «ТАСС» медээлер агентилелинге берген.
Улуг тудуг
– Шолбан Валерьевич, пандемия чоруп турар-даа болза, инвестициялар хемчээлиниң талазы-биле туруп көрбээн, шалыпкын социал-экономиктиг хөгжүлдезининиң амы-хууда программазын бо чылын Тывага эгелээн болгай. Оон кандыг түңнелдерни манап турарыл, ол кажан болу бээрил?
– Бо чылын хүлээп алдынган 2024 чылга чедир республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазының кылыр ужурлуг ажылдарының бирээзи – боттарының тудуг материалдарының бүдүрелгезин хөгжүдери. 2024 чылга чедир тудуг материалдарының кол хереглелдерин долузу-биле хандырып шыдаар боор бис деп планнап турар бис. Амгы үеде барык 80 хуузун өске регионнардан эккеп турар. Бирээде, ол өртек-үнеге дыка салдарлыг. Ийиде, тудугларның хуусааларынга ол база көстүп келир. Бо программаның боттандырып күүседириниң чедимчелиг талазын 2021 чылда билип эгелээр бис деп бодаар мен. Тодаргайлаарга, мээң чаңгыс чер-чурттугларым келир чылын тууйбу, демир-бетон материалдар, арга-ыяш үлептүрүнүң комплекизиниң бүдүрүлгезин эгелей бээр ужурлуг.
– Чаа тудуглар эвес, а экидир ажылдап кылган болгаш акшаландырар черлери бар төлевилелдерге даяныр деп сорулга берген болгай силер. Чугаа чүнүң дугайында болуп турары ол?
– Республикага тудуг адыры – эң ужур-дузалыг чүүлдерниң бирээзи. Ону хөгжүдүп сайзырадып эгелээрге, ол оон-даа хөй адырларны бодунуң соондан үндүр тыртып эккээр. Ынчангаш күжениишкинни болгаш саң-хөөнү ылап-ла олче мөөңнээр херек. Ооң-биле кады херек кырында бар чүүлден чардыктырып болбас. Чижээ, кажан мен (2007 чылда) албан-дужаалды хүлээнип алганымда, Тывага чедир туттунмаан объектилер дыка хөй турган: аэропорттуң тудуу 13 чыл ажыг, Кызылдың ортузунда чурт-шинчилел музейиниң тудуу 12 чыл үр туттунуп келген.
Эрткен чылдарның частырыгларын катаптаарын күзевес мен, ынчангаш боттарывысты акшаландырар черлерге идегеп, объктилерни үезинде болгаш хуусаазында ажыглалга киирип шыдаарвысты бодап турар бис. Чогум ниитизи-биле 2020 чылда, коронавирус болгаш оон өске-даа бергедээшкиннер турбужеге, бис 937 черде тудуг ажылдарын чорудуп турар бис. Бичии Тывага муң хире объектилер дээрге улуургак тура-хөөннүг сорулга болуп болур. Кайы-даа черде шупту тудуглар чоруп турарын чүгле согур кижи эскербейн барып болур. Чаа чыл бетинде өскүс уругларга 139 оран-саваны ажыглалга киирер бис. 500 сая рубльга 473 бажыңнарның тудугларын эгелей берген. Хөй квартиралыг бажыңнар, үш школа, үш уруглар сады, 27 фельдшер-акушер пунктулары туттунуп турар, 12 школаларның спорт залдарының капитал септелгезин кылган, «Эзирлерниң уязы» губернатор төлевилели-биле он биче хемчээлдиг хүреш залдарын туткан.
Электри энергиязы-биле хандырылга
– Чоокта чаа Москвага ужуражылга болган, аңаа Тывада электри энергиязының тарифтерин чиигедириниң дугайында айтырыгны сайгарып турган болгай. Деткимче бээр болду бе?
– Шиитпирни манап турар бис, ол бергедээшкиннерни билип турар. Кол чүүл болза, ам-даа чедир хөгжүп сайзыраваан регионнар болгаш өске регионнар электри энергиязының тариф политиказы-биле дең болбас ужурлуг дээрзинге хамаарыштыр Россияның Президентизи бодунуң бодалын илереткени.
Бистиң тарифтеривис-биле алырга, юридиктиг черлерге бир киловатт дээш, 7, 6 рубль, а чонга – 3,82 рубль. Чижээ, кожавыста Хакасияга көөрге, шуут аар болуп турар.
–Амгы үеде ыраккы Тожу кожууннуң чурттакчылары долузу-биле чүгле дизельдиг генераторлардан хамааржып турар. Ол черни электри энергиязы-биле хандырарының дугайында шуут шимчевейн турган айтырыгны идип үндүрген болгай силер. Бо чугула нарын айтырыгның шиитпири кандыг болганыл?
– Төпчүткен электри хандырылгазынга коштунмаан, чедип алыры берге районнарны хандырары-биле техниктиг шиитпирлерни хүлээп алырының дугайында пунктуну Тываның шалыпкын социал-экономиктиг хөгжүлдезининиң амы-хууда программазынче киирген. Бо пунктуга хамаарыштыр тодаргай саналдарны киирип чугаалаан бис. Ону электри хандырылгаларлыг инвестиция төлевилелинге, чижээ, мөөң чыдымныг Ак-Суг деп черге даг-байлакшыдар комбинаттың тудуу-биле харылзаштырган. Үнелиг полиметаллдыг рудалар тывыжының талазы-биле бо улуг төлевилел шупту угланыышкыннарга хамаарыштыр бистерге эки чүүлдү бээр ужурлуг.
Голев даг-руда компаниязы («Интергео»-ның салбыры) иркутскининиң энергия системазындан чүгле боттарының тудар объектизинге чедир электри дамчыдылгазының шугумун кылырын планнап алган. Ол электри шугумун регионнуң чөөн чүгүнде кожуун төвү Тоора-Хемге чедир улаштыр кылырын негепкен бис. Ийи илчирбелиг ЛЭП 220 тудуун «Тулун-Туманная» деп черде адыр чагыдан тура Тоора-Хем суурнуң 220 киловольттуг дузалал станциязынга чедир шөйүптер болза, кожууннуң чону шынарлыг болгаш идегелдиг электри хандырылгалыг апаар. Оон аңгыда, ол элекри шугуму келир үеде Тываның энергия системазын Иркутскиниң – системазы-биле кожар арганы берип турар. Ынчаптарга, Тыва үш регионнуң – Красноярск край, Иркутск область болгаш Хакасияның электрилиг дээрбээнче кире бээр.
Пандемияның өртээ
– Шолбан Валерьевич, эртип турар чыл шуут белен эвес чыл болду. Коронавирус пандемиязы бүгү делегейниң хээрегин көргүскен. 2020 чылдан силер чүнү сактып алдыңар?
– Бо чылды дыка организастыг ажып эртер болгаш дыка дүрген шиитпирлерни хүлээп алыр херек ужурлуг болган деп сактып алдым. Пандемия дыка шыңгыы ажылды берген. Бо чылды, хамыктың мурнунда, демниивистиң ачызында чурттап эрттивис, дыка хөй чидириглерни болдурбайн бардывыс. Чаңгыс эки турачы чорук темазы безин кандыг-дыр – көңгүс аныяк улустар-дыр, чоокта чаа-ла, бир аңгы кижизиттиген болгаш, боттарын бир аңгы алдынар кижилер кылдыр сагындырып турду. Ылап-ла бо берге үеде олар бистиң-биле кады эгин кожа турупкаш, ажылдап турганнар. Медицина университеттериниң сургуулдары төрээн черинче чанып чедип келген. Кызылдың медицина колледжинде өөредилгезин эртежик доозупкан сургуулдар коронавирус-биле демисежип кирипкен. Улуг назылыг 40 муң хире кижини аныяктар сагыш човап, азырап карактап турган. Оларның бажыңнарынга аъш-чемни, эм-таңны чедирип берип, эвилең-ээлдек эки сөзү-биле дузалап турган. 2020 чылдың, чүнү-даа мурнай, бо чүүлдерин сактып алдым. Чүү-даа болуп турар болза, бистер кады быжыг демниг, эгин кожа туржур бис.
– Республикага пандемия кайы хире когаралдыг болганыл?
– Экономиканың боттуг секторунга коронавирус дыка шыңгыы шылгалданы тургускан. Баш бурунгаар санаашкыннар-биле алырга, 2020 чылда үлетпүр бүдүрүлгези, эрткен чылдың деңнели-биле көөрге, 30 хуу бада берген. Кол чылдагааны – тывыштыг бүдүрүлгелер секторунуң идепкейлиг ажылын эвээжедипкени. Локдаун, бүдүрүлгени тургузуп каны, энергия берикчилерин алырының эвээжэни, хөмүр-даш болгаш металлдыг рудаларның делегей рыногунда өртээн шуут бадырыпкан. Ол «Межегейхөмүрнүң» ажыл-чорудулгазын ара соксадырының болгаш республикага ниити хөмүр-даш тывыжын (82,6 хуу) эвээжедириниң чылдагааны болган.
Ковидке удур кызыгаарлаашкыннардан биче болгаш ортумак бизнес, ылаңгыя аъш-чемге хамаарышпас садыглаашкын, хөй-ниити чемненилгези болгаш хандырылгалар чедирилгезиниң секторлары элээн когараан. Ынчалза-даа пандемия үезинде, ол адырның когараан, когараваанын барымдаалавайн, бизнеске туруп көрбээн деткимчени берген бис. Үндүрүг онаарының бөдүүнчүткен болгаш патент системазының эң улуг ставкаларын эвээжедипкенинден орулгалар кирбейн баарга, республиканың бюджеди 100 ажыг сая рубльди чидирген. Ынчалза-даа ол 3 муң хире сайгарлыкчыларны деткиир арганы берген. Саң-хөө яамызында коллегаларым болза, дорт чидириглеривис 5 млрд. хире рубль деп чугаалап турар. Ооң түңнелин амгы байдалывыстан билип көрүп турар бис.
– Ындыг-даа болза, өзүлдезин көргүскен адырлар бар бе?
– Көдээ ажыл-агый пандемия үезинде эң шыдамык болган. Тыва чонга эң чугула адыр-дыр ол. Бистиң өгбелеривис кадыг-дошкун агаар-бойдуска мал-маган өстүрүп азырап билир чораан. Амгы үеде мээң чаңгыс чер-чурттугларым, көдээ черниң ажыл-ишчилери, малчыннар, араттар, пандемия болуп-даа турда, бүдүрүлгезин өстүргеннер.
Хөй кезиинде республиканың эрге-чагыргазының деткип турары кезек төлевилелдерниң ачызы-биле шыдап турар. Бода мал бажы барык 5 хуу, шээр мал 11 хуу өскен. Шээр малдың саны 1, 3 сая баш ажа берген. Эът, сүт, дагаа чуургазының бүдүрүлгези көвүдей берген. Таңды кожуунда араттар тергиин эки шынарлыг тыва далган бүдүрүлгезин эгелей берген.
Амы-хууда арга-дуржулгазы
– Силер коронавирусту эрткен болгай силер. Берге-дир бе?
– Бодум көрүп эрткен болгаш, башкартпас ындыг аарыг чорду деп чугаалап болур мен. Эмнелгеге чыдып алырымга, баштайгы ийи-үш хүн дургузунда эъдим изиири чиде бээрге, омак-сергек апардым. Мээң кожам, Хакас Республиканың мооң мурнунда баштыңы, бо чооккү үеге чедир “Россияның демир-оруктары” ажык акционерлиг ниитилелдиң удуртукчузунуң оралакчызы турган эжим Виктор Михайлович Зимин-биле барык чаңгыс палатага иелээн чыттывыс. Бистер ийи кезек үеде боттарывысты эттинип бар чыдар ышкаш бодап турган бис. Кажан ооң палатазынче кире бээримге, дүне када ол бергедей бээрге, ону реанимация палатазынче апарган деп меңээ чугаалаан. Ол олчаан эжимни көрбээн мен. А чоокта чаа ону ажаап каан. Бо аарыг ол хире айыылдыг болуп турар. Ынчангаш бодунуң кадыынга улуг кичээнгейлиг болур херек, халдавырга удур туржур баштайгы аргавыс дээрге бодун чурумнуг алдынары, камгалалдың бүгү чүүлдерин ажыглап, хөй кижилер аразынга чогууру-биле бодун алдынары.
Бистерде эки эмчилер бар, боттарын өргүүрүнге белен кижилеривис бар, ол дээрге медицина ажылдакчылары, бистиң эмчи сестраларывыс-тыр. Бо байдал үр болур дээрзин билир бис. Чүү-даа болур болза, оон хамаарылга чокка күштерни болгаш хөреңгини чыып мөөңнээр бис дээрзин билир бис. Россия Федерациязының шупту регионнарының аразындан бир дугаарында бажыңынга эмненир дээн улустарга халас эмнер бээри-биле акшаландыр деп шиитпирлээн регион-дур бис.
– Чуртта Covid-19 удур вакцинация эгелээн. Аарып каапкан болганыңарда, силерде аңаа удур бүдүмел бар дээрзи билдингир. Ындыг-даа бол, херек апаар болза, тарылганы алыр силер бе?
– Бо чүүлге хамаарыштыр эмчилерниң сүмези херек болур чадавас, ол тарылганы алыр мен бе, ооң меңээ херээ бар бе? Мээң билирим-биле, хамчыкка удур бүдүмел менде бар, олар амдыызында ажылдап турар. Амгы үеде мурнуку одуругда ажылдап турар эмчилерни тарыыр херек. Ооң соонда башкыларны. Олар аарывас болгаш өөреникчилеринге халдавырлыг аарыг таратпас ужурлуг. Ооң соонда чурттакчы чоннуң өске категориялары, ооң иштинде удуртукчуларны, тодаргайлаарга, күрүне албан-хаакчылары. Мен регионда хамааты камгалалдың даргазы-дыр мен, дайынчы байдалга үргүлчү белен турар ужурлуг мен, ынчангаш сүмележир мен. Бир эвес сүмелээр болза, албан тарыдып алыр мен.
#ТАСС #Тываныңбаштыңы #Шолбанкара_оол #ТМГмедээлер #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тывамедиагрупп #Тува #Tuva #TMG #TMGNEWS #Tuvanes #Тыванын_аныяктары
