Аныяктар хүнүн таварыштыр эртер «YENISEY OPEN AIR» хөгжүм фестивалының база бир киржикчилери — «Одучу» бөлүү. Төрээн Тывазын делегейге сурагжыдып чоруур аныяктар Чиңгис Соржу биле Меңги Моңгуш ажыл-амыдыралының дугайында интервьюну «ТА»-ның корреспондентизинге берген.

ODUCHU бөлүктү олар иелээн 2018 чылда тургузуп алгаш, «Өске улустан дуза манавайн, боттарывыс шаавыс-биле ажылывысты уштап-баштап эгелеп алыыл» деп аразында дугурушкан. Бир чыл иштинде бир дугаар альбомун бижидип алган. Баштайгы концертин 2019 чылда Кызылга «Тэт-а-тэт» деп театрга бараалгаткан. Тывага албан ёзу-биле таныштырылгазын эрттирбээн-даа бол, тааланчыг, чараш аялгалыг ырылары-­биле чон ортузунга ала-чайгаар сурагжый бергеш, «Russian Word Music Award 2019» премияны чаалап алган.

Чиңгис Соржу – продюссер, аранжировщик, үн режиссёру. Кызыл хоо­райга 1996 чылда төрүттүнген. Хөг­жүмнүң үн режиссеру деп дээди эртемниг, педагог.

Меңги Моңгуш – ыраажы, хөг­жүмчү, хөөмейжи. Чадаана хоорайга 1992 чылда төрүттүнген. Улустуң уран чүүл культуразының специализи деп дээди эртемниг, педагог.

Амгы үеде иелээн Тываның В.М. Халилов аттыг күрүне филармониязында «Аян» ыры-хөг­жүм бөлүүнде ажылдавышаан, ооң-­биле чергелештир «Одучу» бөлүүнүң ийи дугаар альбомун үндүреринге белеткенип турарлар.

– Одучу деп тыва дылдың барык уттундура берген сөзү-­биле бөлүүңерни адап алганыңарның төөгүзүн сонуургап болур ирги бе?
Меңги Моңгуш: – Бөлүүвүске тааржыр ат дилээр дээш, биб­лиотекаларга барып, тыва номнар көрүп турган бис. Элээн үр диледивис. Интернетке тыва сөстер тайылбырлаан сайтыны көрүп олургаш, одучу деп сөске таваржы бердивис. «Эм оът-биле эмнээр кижи» деп тайылбырлаан. Хөгжүм-аялгавыс, ырывыс база улустуң сагыш-сеткилин эм-дом ышкаш эмнээр болзун деп концепциявыска бо сөс тааржыр-дыр дээш шилип алдывыс.

– Ырыларыңарны дыңнаарга, сагыш-сеткилди ындындан оттуруп, сергедип, сепкередип турар ышкаш. Аялга-даа, үннер-даа, сөстер-даа кайгамчык чараш болгаш эргим. Катап-катап дыңнаксанчыг апаар. Чогум ооң чажыды чүде ирги?

Чиңгис Соржу: – Тыва аяалгаларда үннер угулза ышкаш чараш. Бир эвес тыва аялгаларны барыын чүктүң хөгжүмү-биле үдеп ойнап, амгы үениң сайзыраңгай техникаларын, технологияларын катай ажыглаар болза, аялганың чаражы улам илдең апаар эвеспе деп бодал мени школачы үемде-лесонуургадып келген. Күзелим ол апарган. Үн режиссёру деп мергежилге өөренип алганымның ужуру база ында. Тыва улустуң хөгжүмүн күүседип турар бөлүктер хөй. Оларның чамдыызы сыгыт-хөөмейже кол кичээнгей салып турары билдингир болгай. А бис кол кичээнгейни тыва улустуң аялгазынче углаар деп сорулгалыг бис. Үе-даа, технологиялар-даа саңзыраңгай апарганда, улустуң аялгаларын ынчаар ойнап көргүзүп турарывыс ол.

– «Одучунуң» ажыл-чорудул­газының, видеоклиптерниң дуга­йын чугаалап көрүңерем?

Чиңгис Соржу: – Видеоклиптерни бижидеринге «Оваа медиа» деп ниитилелде эштеривис (Демчик Куулар, Максим Чадамба) аажок дузалап турар. Бир клипти кылырда, шупту кады олурупкаш, сүмележир бис. Аныяк кижиниң амыдыралындан бир төөгү кылдыр көргүзер. Чогаадыкчы кол ажылды режи­ссёр-тургузукчу эживис Демчик Куулар кылып турар. Кажан оон-моон эштеривисти кыйгырып, шупту чүүлдү белеткеп алырывыс­ка, Максим Чадамба оператор эживис тырттырар.

Меңги Моңгуш: – Видеоклиптерде аныяктар шупту бисти деткип, дузалажып келген эш-өөрүвүс-түр. «Карбай базып..» деп ырының видеокливинде чуруктарны Чойгана Карди чураан. Ол чурукчу мергежил талазы-биле өөренмээн, черле салым-чаяанныг бот-тывынгыр чурукчу болуп чаяа­ттынган кижи-дир. Боду экономист мергежилдиг. Амгы үеде бодунга мергежили-биле ажылдап ап турар. Ынчаар деткип чедип келир эш-өөрүвүстен аңгыда, эртемден башкыларывыс, сүмелекчилеривис база хөй. Ылаңгыя культурология эртемнериниң докторлары Валентина Юрьевна Сүзүкей биле Айлана Калиновна Күжүгет, хоо­чун артистеривис, хөөмейжилер үргүлчү чагып-­сургап, арга-сүмени берип турары өөрүнчүг.

Чиңгис Соржу: – Үн бижидеринге, ажылдаарынга аңгы студияны эживис Чаян Робертович Доржу кылып берген. Ол – аныяк сайгарлыкчы. Боттарывыс шаавыс-­биле ажылывыс­ты уштап-баштап эгелээн-даа болзувусса, чоок эш-өөрүвүс, таныыр-билир улузувус дөмей-ле деткимчезин көргүзүп, дузалап келиринге, өөрүп четтиргенивисти илередип, мөгейип тур бис.

– Россияның профессионал хөгжүмчүлер премиязын чаалап алганыңарны сонуургап болур ирги бе?

Чиңгис Соржу: – «Russian Word Music Award» деп премия дугайында Радик Түлүш хөгжүмчүден дыңнаан мен. «Хөөмей бит» 2017 чылда аңаа киржип турган. Улуг-даа идегевейн, анаа черле шенеп көөр-дүр дээш, чагыгны чорудупкан мен. Оон хенертен долгап келгеш, Уфа хоорайга чедип келиңер дээн. Бар-чок акша-­көпееэкти оон-моон чыгдынып тургаш, чорупкан мен. Мөөрей дыка улуг экранныг залга болуп эрткен. «Бөмбүрең хөө» деп ырыны, «Карбай базып» деп видеоклипти аңаа көргүзүп турду. Эң-не эки ырыларны, клиптерни он аңгы чурттан чаладып келген жюрилер шилип турган. Америка, Япония, Көрея, Кыдат дээш аңгы-аңгы чурттарның төлээлери эң-не бедик 10-10 баллдарны биске берген. ОРТ–Россия 1, Россия-2 дээш өске-даа федералдыг төп каналдар бистиң бөлүүвүс дугайында айтырып, интервью ап, көргүзүп турду. Премияның эң-не кол шаңналынга төлептиг болганывысты ооң соонда тайылбырлады. Ону тыпсыр дээрге, чаа-ла бир чыл болган, аныяк бөлүк дээн болду. Ынчангаш «Чылдың тергиин чаа төлевилели» деп номинацияның шаңналын тыпсып берген.
Профессионал хөгжүмчүлерниң кара чаңгыс премиязын ап, шаңнал алган соовуста, оруктар ажыттына берген, хоорайларже, чурттарже чалалгалар эңдерилген.

Меңги Моңгуш: Пандемия ужун кайнаар-даа чоруп шыдаваан бис. Ынчалза-даа байдал чүгээртей бергенде, Москва, Санк-Петербург, Красноярск, Абакан хоорайларга концерттерни үндүрүп турдувус. Москва хоорайда «Дом» культура төвүнге концерт үндүрдүвүс. Чүгле 300 көрүкчүнү чөпшээрэн. Билеттер дораан саттына берген болган. А билет чок артып калган, көрүк­сээн кижилер хараадап артып калган. Питерге чеде бээривиске, тускай залга эвес, а Тавирческий сад деп черге концерт үндүрер болган бис. Терең оъттуг, чечек-­чимистиг, чурумалдыг арга-эзим иштинде аялга-хөгжүм ойнап олурар-биле дөмей болган. Барган черивиске-­ле көрүкчүлер хөй болур чорду. Хөй кезии бурунгаар көрүштүг, угаангыр аныяктар деп эскердим. Ыры-хөгжүм, аялгавыс­ты, «космиктиг хөгжүм» деп-даа магадап, өөрүп чугаалаар боор чорду. Тываның кожуун-сумуларынга бир дугаар альбомувусту таныштырып, гастрольдап барып четкен бис. Улустар ыр-шоорувус­ту сеткилинден магадап турарын чугаалаар чорду. Ырак-узак кожууннарга пандемия ужун барып четтикпээн бис, ынчалза-даа черле барып чедер деп планывыс бар.

– Сибирьниң уран-талантылыг бөлүктериниң дугайында «НОВЫЙ ФОЛК» деп документалдыг фильмнер төлевилелиниң киржикчизи болгай силер. Ук фильмни каяа тырттырып турдуңар?

Чиңгис Соржу: – 2021 чылда Красноярскиден SOLDOUT PRODUCTION деп компания долгап чедип келген. «Одучу» бөлүүнүң дугайында документалдыг фильм тырттырар бис деп чугаалаан. Сибирь чоннарының аас чогаалынга үндезилеп, бурунгу культураны көргүзүп чоруур хөг­жүмчүлер дугайында кино кылыр грант ойнадып алган команда болду. Бисти канчап тып алдыңар деп сонуургап айтырып турдувус. Тыва Республикадан кымнарны шилип болурул дээш, сураглап айтырып турдувус деп харыылаан. Хакасияның, Бурятия­ның артистеринден айтырарга, «Одучу» деп бөлүкту сүмелээн чорду. Ам канчаар, чөпшээрештивис. Бистиң төөгүвүстү, ажыл-амыдыралывысты, үзел-бодалывысты көргүзүп, фильмни тырттырганы дээш, ол командага өөрүп четтиргенивисти илереттивис.

Меңги Моңгуш: – Ол фильмни тырттырып турда, бир неделя иштинде даңгаар эртен, дөрт-беш шак үезинде, оттуп турдувус. Чер чаа-ла чырып, хүн херели үнүп турда, дээрниң чырыынга тырттырарга, хөлчок эки болур деп тайылбырлады. Чагытай хөлге, Үстүү-Хүрээге-даа барып чедирип, даңгаар эртен турар, амыр-дыш чок үелер ол болган. Ынчалза-даа бис тыва чоннуң культуразын өске чоннарга, келир салгалдарга таныштырар хүлээлгелиг, сорулгалыг болганывыста, кызып турдувус. Тыва чоннуң аас чогаалынга, культуразынга даянып, амгы үеде хөгжүм уран чүүлүн канчаар илередип, күүседип турарын төөгүге кадагалап арттырары кол болур.

– Республикада чаа төлевилелдерге киржип чоруур, силер ышкаш, ажыл-ишчи аныяктарга солун арнын таварыштыр чүнү чугаалап, дамчыдыксаар силер.

Чиңгис Соржу, Меңги Моңгуш: – «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг», «Чаа сорук», «Кадыкшыл маршруду», «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге», «Социал хөмүр-даш» ышкаш губернатор төлевилел­дерин, Тываның уран чүүл төлевилелдерин херек кырында амыдыралга боттандырып турарынга амырап өөрүп, чедиишкинниг ажыл-херек деп санаар бис. Кожууннарда, суурларда, көдээ черде малчыннап ажылдап чоруур аныяктарга, төрээн чонувуска бедик сүлделиг, быжыг кадыкшылдыг, аас-кежиктиг болурун йөрээп тур бис. Ылаңгыя аныяк-өскенге эки өөренип, эртем-билигни чедип алгаш, Төрээн Тывавыстың төлептиг кижилери болуп, ону сайзырадып хөгжүдер деп сорулгалыг болурун чагыыр-дыр бис. Чаңгыс чүүл-­биле кызыгаарланмайн, өске адырларны база сонуургап өөренир, сайзыраар. Бир-ле кижи сээң орнуңга белен чүвени кылып бээр деп манаан херээ чок. Ада-иелер, өг-бүлелер ажы-төлүнге төлептиг үлегер болуп, уруг-дарыының салым-чаяанын деткип, сеткилин өөртүп чоруур болзун деп күзеп йөрээр-дир бис. Ажыл-ишчи бүгү кижилер болгаш улуг өгбелеривис узун назынныг, быжыг кадыкшылдыг болзун!

«Одучу» бөлүүнүң тааланчыг, чараш ырыларын, ылаңгыя делегейниң музыка критиктери, янзы-бүрү нациянал чоннарның төлээлери бедии-биле үнелеп турар. Оларның дугайында ийи документалдыг фильм, «Голос Азии», «Радио Россия – Тыва» радио каналдарның дамчыдылгалары бар. Баштайгы документалдыг фильм­ниң авторлары – Барс Сувандии биле Даян Дансюрюн. 2019 чылда, 2021 чылда үнген ODUCHU деп уран-чечен документалдыг кинофильмни интернет четкизинден көрүп болур.

Р.Демчик чугаалашкан.
Тыванын аныяктары/Молодежь Тувы