Каа-Хем кожууннуң Дерзиг-Аксы психоневрологтуг интернадының уруглар салбырын чурттаарынга таарымчалыг кылдыр дерээн. Оран-савага чараш, эптиг байдалды соңгаларда көжегелер тургускан. Ону ук организацияның даараныкчы мастери Начын Монгуш кылып турар.
Начын Алдын-оолович Монгуштуң интернатка ажылдап келген үезинден бээр соңгаларга тыва хээлерлиг көжегелер тыптып эгелээн. Чаа көжегелерни интернаттың столоваязындан эгелээш, телевизор көөр залда, коридорларда аскан. Нарын тыва хээлерни быжып даараарынга интернаттың чурттакчызы, Хову-Аксының профессионал техникумунуң даараныкчы мергежилин дооскан Е. Газизова дузалажып турган. Оон аңгыда уран-шевер мастер коллективтиң ажылдакчыларынга Шагаа, Наадым байырлалдарында кедер национал тыва хепти даарап турар.
А эң-не кол чүүл – интернаттың ажылдакчылары социал ачы-дузаны ап турарларга таарымчалыг байдалды тургузуп, чаа-чаа чараш идеялары, ажылдары-биле оларны өөртүп турар. Оларның өөрүшкүлүг арыннары – дааранылга мастерскаязының чогаадыкчы хөгжүлдезинге идиг.
Начын Алдын-оолович 6 ажы-төлдүг өг-бүлениң эң хеймер оглу болуп төрүттүнген. Авазы Галина Кодай-ооловна аныяанда-ла үр эвес аарааш, бо өртемчейден чарлып чоруткан. Ачазы Алдын-оол Аскак-оолович үр үениң иштинде колхоз, совхозка Тываның сайзыралы дээш удуртукчу, зоотехник болуп ажылдап чораан.
Начын бичиизинден-не бир тускай аажы-чаңныг оол болган. Авазы чок апарган соонда, ачазы ажылдап чоруй баар үезинде, Начын биле угбазы Чойгананы ортун акызы Артыш Алдын-ооловичиниң өөнүң ишти, чаавазы, карактажып көөр турган. Чаавазы Урана Леонидовна оларга ак ситец пөске чечектер чуруп бергеш, өңгүр чараш хендирлер-биле илчирбелеп даарап өөредип каан.
Ол-ла ояар Начын дааранырынга салым-чаяанныг оол болуп өзүп келген.
Профессионал училищеге дааранылга мергежилин чедип алгаш, Ак-Довурак хоорайның уран чүүл төвүнге костюмерлеп ажылдап кирген. Ажылдап турган үезинде янзы-бүрү мөөрейлерге киржип, уран чүүлдүң сайзыралынга улуг үлүг-хуузун соксаал чок киирип, концерт болгаш шиилерниң чараш идик-хептерин даарап, шаңналдыг черлерни ап келген.
Начын Алдын-оолович бирги улуг шаңналын 2007 чылда, училищени доозуп тургаш, сургуулдар аразынга «Тергиин даараныкчы» деп мөөрейге тиилеп үнгеш, аар өртектиг япон даараныр машинаны алган. Ол-ла олчаан Начын удаа-дараа бодунуң чогаадыкчы ажыл-ижин сайзырадып, аңгы-аңгы мөөрейлерге киржип эгелээн.
Красноярск хоорайга чедип, чараш тыва даңгыналарны хепкерип, даарап алган хеви-биле улуг мөөрейлерге-даа киржип турган.
2019 чылда Кызыл хоорайның Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга «Алдын чүң» (Золотое руно) деп мөөрейге Тываның аңгы-аңгы булуңнарындан 20 ажыг ус-шеверлер киришкен. Олар алгы-кештен амгы шагның чараш идик-хевин даарап белеткээн. Аңаа Начын Монгуш 3-кү черни алган. Ол үеде Дерзиг-Аксында чаш уруглар салбырлыг интернаттың удуртукчузу Миля Намзырай Начын Монгуштуң амгы үениң негелдези-биле даараан идик-хевин чарашсынып-магадап көргеш, ону Дерзиг-Аксының интернадынга ажылдаарын сүмелээн.
Ооң соонда, чартык чыл болганда, Начын интернатка ажылдаар күзелин илереткен. Дерзиг-Аксы интернады ол үеде, 2020 чылдың апрель айдан эгелеп, коронавирус хамчык аарыының уржуундан хааглыг дүрүмге ажылдап турган.
Миля Намзырайның күзеп турган бодалдары уран-шевер даараныкчы Начын Монгуш ажылдап чедип кээрге, ала-чайгаар боттанып эгелээн.
Удатпаанда аныяк шевер оол интернатта чыдар аарыг улузунуң чурттап турар оран-савазын чурттаарынга эптиг, чараш болзун дээш, оларның сеткилин өөртүп, тыва хевирге чараш хээлерлиг соңга көжегелерин хуралдаар залга, столоваяга, коридорларга тус-тузунда тааржыр кылдыр даараан. Ол ышкаш шевер даараныкчы Шагаа, Наадым байырлалдарында коллективиниң шуптузунга тыва чеңи-чоктарны салбыр аайы-биле даарап шүмнээн. Интернаттың ниити ажылчыннарының саны 114 кижи. Аарыг чыдар улустуң саны 176 кижи.
Интернаттың ажылы бир тускай буянныг ажыл болган. Ында аарыг кижилерниң сагыш-сеткилин өөртүр дээш ажылчыннар-даа, удуртулгазы-даа бир демниг ажылдап турар.
Концерттер удаа-дараа болуп, ажылчыннар-даа, аарыг уруглар-даа уран талантызын харам чокка көргүзер. Начын чүгле национал идик-хеп эвес, а концерт хептерин янзы-бүрү кылдыр даарап эгелээн.
Мира КОНГУЛ-ООЛ,
чуруктарны Н. Монгуштуң
архивинден алган.
