“Өг-бүле амыдыралда ынак кижизиниң чүткүлү, бодалдары, саналдары-биле барымдаалаары чугула. Бодунуң ат-алдарын кадагалап, бот-боттарының аайынга кирер ужурлуг”.
Совет педагог-новатор, уруглар чогаалчызы, башкы системазының тургузукчузу Василий Сухомлинский.

Россияның Президентизи Владимир Путин 2024 чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлааны – өг-бүлениң езу-чаңчылдарын, кижизидилгениң, культураның сайзыраарын, хөгжүүрүн, амыдыралда эргежок чугула үнелиг чүүл дээрзиниң билиишкини.
Өг-бүле – сени кезээде өөрүшкү-маңнай-биле манап турар оожум эрик чери, сорук кириишкинниң үндезини. Чоок кижилер чөленгииш болуп, күзээни бедиктерни чедип алырынга дузалаар, деткиир “күрүне”.
Өг-бүле деп чүл ол чогум? Ава, ача, кырган-ава, кыр­ган-ача, кады төрээннер, бажың бе? Ийе, ол дээрге кижи бүрүзүнүң чырык черге чаяаттынып келирге-ле, кады болур ада-ие, чылыг-чырык бажың, чоок кижилериниң ынакшылы, кичээнгейи, сагыш човаашкыны…
“Өг-бүле деп чүл ол чогум?” деп айтырыгны сеткүүлдүң ээлчеглиг аалчызы, сураглыг хөгжүмчү өг-бүлениң салгалы, Айыжылар угбашкыларның эң улуг угбазы Айдыңмаа Монгуштуң оглу, Новосибирск хоорайның тускайжыттынган хөгжүм школазының өөреникчизи Матпа Монгуштан айтырып, харыызын номчукчуларывыска сонуургадыр-дыр бис.

Матпа Монгуш: “Мен Кызыл кожууннуң Сукпак суурга төрүттүнген мен. Сукпактың “Колосок” уруглар садынче барып турдум. Хөгжүмге ынак болгаш сонуургалдыг мен. 2 класстан эгелеп, Сукпактың хөг­жүм школазының баян клазынче барып, башкым мээң даай-а­вам Ажыкмаа Михайловна Айы­жы-биле өөренип турдум.
Мээң өг-бүлемде 5 кижи бар. авам Айдыңмаа Михайловна — юрист, башкы, ачам Мерген Никитьевич — чолаачы, угбам Айыжана — Санкт-Петербургтуң эмчи университединиң студентизи, дуңмам Мерайда 2 харлыг.
Авамның талазындан кырган-ачам — культураның хоочуну Айыжы Михаил Иргитович, кырган-авам Светлана Монгушовна — башкы, амгы үеде олар хүндүлүг дыштанылгада, бистиң чанывыста чурттап чоруур. Авамның кады төрээннери – Адыган, Ажыкмаа, Аңгырак. Өг-бүлем шупту — хөгжүмчү улус, ыраажылар. Мен база ырлаарынга, баянга ойнаарынга дыка ынак мен. Ачамның талазындан кырган-авам Маргарита Манчыновна — дыштанылгада хоочун эмчи, Чыраа-Бажы суурунда малын малдап турар, кырган-ачам Никита Суртаал-оолович — хоочун чолаачы.
Чайгы дыштанылгада Тываже чанып, суурда кырган-авам сугга барып, инек кадарып, дузалажыр бис.
Бис амгы үеде Новосибирск хоорайда чурттап турар бис. Мен Новосибирскиниң тускай хөгжүм школазында 5 класста, баян клазында мен. Бо школага өөренири дыка солун, хоорайның янзы-бүрү театрлар, филармония, консерваторияга чараш концерттер көрүп, музейлер баар.
Өг-бүле дээрге мээң авам, ачам, угбам, дуңмам, кырган-­аваларым, кырган-ачаларым, ада-иемниң кады төрээннери. Мээң өг-бүлем — быжыг, улуг, дыка найыралдыг, үргүлчү кады чоруур төрелдер. Авамның болгаш ачамның кады төрээннери база хөй, шупту кады бис.
Өг-бүлевис-биле кады дыштанырынга ынак бис. Дыштанылгаларда шупту кады чанывыста Даг-Алтайже аян-чоруктап, агаарлап, дыштанып турар бис. Ында “Манжерок” деп дыштаныр чер бар. Кандыг-даа солун ойнаар черлер бары эки. Чайын-даа, кыжын-даа аңаа барып, эштип, хаактап, конькилеп, чуңгулаар бис.
Өөренип тургаш, аңгы-аңгы хоорайларда болуп турар мөөрейлерге киржип, хөй эш-өөр-биле найыралдажып ап турар мен.
Мөөрейлерге киришкеш, тиилелгелерлиг болурумга, өг-бүлем дыка амыраар, а ол дээрге меңээ дыка улуг өөрүшкү, аас-кежик-тир. Олар мени эки өөрензин дээш, үргүлчү деткип чоруурлар. Ынчангаш өг-бүлемге дыка ынак мен, олар мээң тынып чоруур агаарым ышкаш меңээ эң-не үнелиг, эргим”.

☑ Ынак чеми – суши, ролл
☑ Ынак ыраажызы – Виктор Цой
☑ Эң-не хүндүлээр кижизи – авазы, ачазы
☑ Амгы үеде номчуп турар ному – В.П. Астафьев «Васюткино озеро»
☑ Ынак кинозу – “Форсаж”
☑ Ынак мультфильми – “Король лев”
☑ Күзели – шупту кадык болзун база делегейде чөптүг чорук турзун
☑ Келир үеде кым болурул – № 1 баянист болур.

Валерия КОНГАР.
Чуруктарны хууда архивтен алган