— Сергей Кужугетович, сибирьжи аажы-чаң деп билиишкин бар болгай, ынчалза-даа тыва аажы-чаң бар деп база чугаалаар-дыр. Силер кайызынга хамааржыр силер?
— Меңээ ону үнелээри берге. Мээң аажы-чаңым ада-иемден келген, кижиниң омак-сөөгүнден эвес, а чурттап турар черинден хамааржыр деп бодаар мен. Чашкы болгаш аныяк чылдарым Тывага эрткен, Сибирьге. Ооң агаар-бойдузу +50-ден -50-ге чедир өскерлип турар. Ол чуртталгада анаа чүүл деп санаттынар. Херек кырында алырга, бис бо байдалга чурттаарынга өөренип эвес, а хүн бүрүде өзүп-доругуп келген бис. Оон өске чуртталганы бодавайн-даа чораан бис. Ынчангаш мен чайын Кара далайның эриинге эвес, а Тывага келиримге, сагыш-сеткилимге таарымчалыг, эки. Меңээ дагларга кылаштап, хемнерге эжиндирери оон-даа солун. Ол ышкаш Европа талазынга бодаарга, маңаа аңнап-балыктаары меңээ солун.
Бир эвес аажы-чаң дугайында чугаалаар болза, нацияның шинчилери чугаажок бар. Чижээлээрге, чон бүрүзүнде онзагай аъш-чем бар. Бир кижи чонган эътке ынак, бир кижи өске чемге. Мен бодаарымга, ол бүгү чүүлдер сени долгандыр турар кижилерден, хүрээлелден, агаар-бойдустан кол хамааржыр. Маңаа сибирьжи-даа, тыва-даа база кандыг-даа аажы-чаң бооп болур. Ону ийи-чаңгыс сөс-биле чугаалаары берге. Ол чүзүн-баазын талалыг.
Көрүңер даан, Тыва – хөй эвес чурттакчылыг республика-дыр, а делегейде Оскар алган фильмнер ындыг-ла хөй эвес. А «Дерсу-Узала» ону алган, ооң кол ролюн тыва хөгжүм-шии театрының артизи ойнаан. Сураглыг цирк ойнакчыларының өг-бүлези Оскал-оолдар, кайгамчыктыг Рушевтерниң өг-бүлези бар. Мооң-биле мен силерге тыва чоннуң чүзүн-баазын талаларын, аажы-чаңнарын көргүзүкседим.
Кышкы дыштанылга-дыр. Чазаттынмаан орук-биле 15 км-ни эрткеш, мурнуңда өөренир сумказын чүктээн бичии оолду бо-ла көрүп болур. А мурнуңда база ол-ла хире узун орук. Ада-иези малчын аалда. Бо оол бодунга бүзүрелдиг, шиитпирлиг, эң кол чүве – хостуг кижи кылдыр өзери чугаажок.
Кызылдың президент училищезиниң кадеттерин көрүп тургаш, оларны оон-даа хостуг кылдыр өөредир арга барын көрдүм. Дылдарны билири – хосталгаже немелде чада-дыр. Бодунуң кадыкшылын хайгаарап билири – база бир чада. Оон-даа өске чүүлдер бар. Аажы-чаң дугайында долузу-биле чугааладым.
— Бичии үеңерде кым болуксаар турган силер?
— Үелер аайы-биле аңгы-аңгы. Хостуг, эрге-шөлээлиг болуксаанымдан боор, чолаачы болур күзел база турган. Чүге дизе шупту чүүл ооң холунда: машинаны мунуп алгаш, ырак черлерже чоруп, чүгле бодуңну баш миннири дээш оон-даа өске чүүлдер чүгле бодуңдан хамааржыр. Совет чылдарда сураглыг спортчуларга, шүлүкчүлерге, эртемденнерге, артистерге дөмей болуксаар турган бис. Республиканың чыынды командазының кежигүнү турган мен, узунун, бедиин халып турдум. Валерий Харламовту, Оскал-оолдуң цирк бөлүүн магадаар чордум. Олар шыдапкан болза, бис база шыдаар бис деп бодап турган бис. Ынчалза-даа Москвага чурттаар деп күзел кажан-даа турбаан. Чурттуң төвүнге ажылдап-чурттаар мен деп кажан-даа бодавайн чораан мен.
— Кижи бүрүзүнүң чашкы шаандан чырык сактыышкыннар турар дээр болгай. Силерниң кандыгыл?
— Бар болбайн канчаар. Ада-иевис ажылынче даң бажында үнер, кежээ орай чанар турган. Ооң кадында сургакчылаашкыннар база хөй. Мээң сактыышкыннарым ооң-биле харылзаалыг деп бодаар мен. Мени анаа уруглар садынче эвес, а интернатче чедирип турган. Понедельникте эртенги шакта аппарып кааш, субботаның кежээзинде алыр. Кажан мени ап чедип кээрин дыка манаар турган мен. Ылаңгыя кышкы үеде, кудумчуда караңгы апарганда, шупту уруглар соңга караанга олурупкаш, ада-иевистиң келирин манаар турган бис.
Оон аңгыда экспедицияларга хамаарышкан сактыышкыннар арткан. Ол амыдыралдың школазы турган. Боттарывыс-даа ожаавайн, хөй-хөй чүүлдерге өөренген бис. Чижээлээрге, аъш-чем кылып, далган быжырып дээш оон-даа өске. Ынчан 13-14 харлыг турган боор мен. Бир катап сезон төнүп турда, аъш-чем аймаандан чүгле манка биле консервалаан виноград арткан. Оон бээр манканы-даа, виноградты-даа чип шыдавас апарган мен. Сактыышкыннар хөй, олар шупту чырык, чылыг, эки. Ынчан бистиң чуртталгавыс дыка эки турган деп бодаар мен. Чашкы шаг, элээди үе – сактыышкыннар хөй. Күзээн мергежиливисти чедип ап, өөренип чораан бис.
— Амгы үеде силерниң ажыл-агыйыңар база ындыг-дыр, сактып болгу дег чүүлдер хөй.
— Ийе, ол шын.
— Бис ам 7 чыл бурунгаар кол командылакчының даалгазы езугаар ажыттынган Кызылдың президент училищезиниң иштинде олурар бис. Бо үе дургузунда ооң кандыг чедиишкиннерин чугаалап болурул?
— Бо чылдар дургузунда КПКУ дыка хөгжээн. Ол дээрге мергежээн каадырлар составы: башкылар, удуртукчулар, командирлер. Ол бир дугаары. Ийи дугаарында, мында тургустунган таарымчалыг байдал. Бүгү талалыг сайзыраңгай, эртем-билиглиг оолдар, уругларны маңаа өөредири-биле шупту таарымчалыг байдалды тургускан. Мында 300 оол, 80 уруг өөренип турар. Бистиң чашкы үевисте шеневээнивис шупту чүүлдер маңаа турары күзенчиг. Ооң мурнунда биске чаңгыс-даа бассейн турбаан, чаңгыс-даа кылымал дош, чуңгу чок турган. Бис Улуг-Хемниң дожундан харны аштап, октаттынган шивижигештерден клюшкаларны кылып ап турдувус. Кым-бир кижи спортчу дериг-херексел садып алыр акшаны чыып алыр шинектиг турган, ынчан шайба өртээ 2 акша 70 көпеек турган боор. Ынчангаш амгы чаштарга ындыг бергедээшкиннер турбазы күзенчиг. Маңаа хостуг чорукту катап база демдеглээри чугула: хөйнү билген тудум, кым-бир кижиден азы кандыг-бир чүүлден хамаарылга чок болур. КПКУ-да кончуг шыырак спортчу бааза бар, чогаадыкчы болгаш культурлуг сайзыраарынга таарымчалыг байдалдар тургустунган.
Эң-не кол чүүл – чаа өзүп орар салгал чүгле эртем-билиглиг кижилер болуп эвес, а төрээн чуртунга бердинген кижилер-дир. Ол каракка көскү, илдең. Ону үлегер кылдыр алыры чугула. Дыка хөй чүүлдер башкылардан кончуг хамааржыр, олар боттарының хүлээлгезин училищеде бедик деңнелде күүседип турарлар. КПКУ-же тергиин өөреникчилерни хаара тударындан аңгыда,ырак гарнизоннарда шериг албан-хаакчыларының, офицерлерниң ажы-төлүнге шыырак билигни бээр сорулганы салган бис. Ооң кадында, чаңгыс аай күрүне шылгалдаларын 100 баллга дужааган өөреникчилер саны-биле КПКУ ийиги черде турар.
— КПКУ ийи катап доозукчуларны үндүргенин башкылар чугаалап турду. Ооң иштинде олар шупту чурттуң дээди өөредилге черлеринче кирип алганын база.
— Мында өөредилгениң бедик деңнели мени база өөртүп турар. Россияның Президентизи федералдыг округ бүрүзүнге шак мындыг албан черлерин ажыдарын шиитпирлээн. Ооң бирээзи Тывада ажыттынганы ол. Ооң соонда база элээш каш даалгаларны Президент кылган. Мындыг өөредилге черлери хөй турар ужурлуг деп билип турар бис. Чижээлээрге, флот бүрүзүнде Нахимов училищезиниң салбырлары бар: Севастопольда, Калининградта, Балтикада. Олар шупту чаңгыс аай өөредилге четкизи-биле холбаалыг. Электроннуг билбиотекалар, тергиин башкылар дээш. МКУ-нуң элээн каш докторлары ында онлайн-хевирде лекцияларны эрттирип турар…
Мира КОНГУЛ-ООЛ.
