Кижи бүрүзүнүң чуртталгазы өг-бүледен эгелээр. Өг-бүле ка­йы-даа үеде ниитилелдиң кол өзээ болуп артар. Ынчангаш өг-бүлеге тураскааттынган байыр­лалдарның тыптып келири анаа эвес.
Өг-бүле ниитилелдиң кол өзээ деп билир-дир бис. Ооң ужур-утказы­ның дугайында эртемденнер, шинчилекчилер хөйү-биле бижээн. Чогум-на өг-бүледен кижи болуп хевирлеттинип, салгалдар аразында харылзаа тургустунар. Ол ниитилел-биле деңге өскерлип, сайзырап турза-даа, ооң чугула кезээ болуп артпышаан.
Өг-бүле байырлалын Кат­тышкан нациялар организациязы тургускан.­­ КНО 1980 чылдарда-ла өг-бүле айтырыгларынче чугула кичээнгейни углап эгелээн. Бир дугаар 1994 чылда бүгү делегей чергелиг Өг-бүле хүнүн дем­деглээн.
Өг-бүле хүнү тускай чаңчылдарлыг. Бүдүн делегейге янзы-бүрү хемчеглерни эрттирер. Ында концерттер, фестивальдар, конференциялар, шуулганнар, ачы-дуза акциялары болгаш оон-даа өске хемчеглер бар. Сөөлгү чылдарда ковид хамчыының уржуундан шупту хемчеглер онлайн-хевирге эртип турганын сагындыраал.
Россияның девискээринге 2016 чылдан бээр «Чылдың өг-бүлези» мөөрей эртип турар. Ында «Хөй ажы-төлдүг өг-бүле», «Аныяк өг-бүле», «Көдээ суурда өг-бүле», «Россияның алдын өг-бүлези», «Өг-бүле – чаңчылдарның ка­дагалакчызы» номинациялар кирип турар. Тыва Республикада бүгү Россия чергелиг мөөрейде чыл санын­да киржип турар өг-бүлелер хөй. Оларны «Тываның аныяктары»­ солунга чаңгыс эвес удаа бижээн бис.
Бо делегейде өг-бүлелиг, бажы­ңында хүндүткел болгаш өөрүшкү долган, ону үргүлчү манап турар кижини аас-кежиктиг деп болур. Өг-бүле – кижиниң байы. Кижиниң чөленгиижи, дет­кимчези болгаш бот-боттарын эки билчири. Шак ол аас-кежикти кижи бодунуң холу-биле тургузар­ дээрзи билдингир. Бистиң республикавыста күш-ажылчы, кызымаккай аныяк өг-бүлелер хөй.

Бо чылын регион мөөрейиниң “Алдын өг-бүле” номинациязынга 33 чыл иштинде аас-кежиктиг эгин кожа чурттап, ийи ажы-төлдү кижизиткен, Тожудан күш-ажылдың хоочуннары Евгений Фёдорович биле Кетеван Христофоровна Абрамовтарның өг-бүлези тиилелгени чедип алган. Ийиги черни – Чөөн-Хемчик кожуундан Николай Васильевич биле Светлана Кужугетовна Санаалар алган. 54 чылдың нүүрүн көрген быжыг болгаш эп-найыралдыг өг-бүле ийи ажы-төлдүг. Тожудан эрес-кежээ Баян-оол Бюрбюевич биле Сендажы Демировна Колдарның өг-бүлези чоокта чаа кады чурттаанының 50 чылын демдеглээн. Үшкү черге төлептиг болган өг-бүле дөрт ажы-төлдү төлептиг кижилер кылдыр кижизидип өстүрген.
Бай-Тайга кожуундан Буян Данилович биле Надежда Борисовна Кара-Донгактар тос ажы-төлдүг, “Хөй ажы-төлдүг өг-бүле” номинацияга тиилээн. Тес-Хемден чеди ажы-төлдүг Аяс Даржай-оолович биле Шончалай Кимовна Уштуланнар ийиги черни ээлээн. Үшкү черде – чеди ажы-төлдүң ада-иези, тожулар Алдын-оол Маадырович биле Аяна Сергеевна Хомушкулар болган.

Бай-Тайга кожуунда амыдыралдың кадык овур-хевирин суртаалдап чоруур үлегерлиг өг-бүле Шораан Арбай-оолович биле Айслана Ортун-ооловна Хертектер “Аныяк өг-бүле” номинацияга тиилээн. Өг-бүле дөрт ажы-төлдүң аас-кежиктиг ада-иези, кожуунда хөй-ниити ажылдарының идепкейлиг киржикчилери, сагып чоруур боттары ужур-чаңчылдарлыг. Чеди-Хөл кожуундан Айдың Эрес-оолович биле Солаңгы Сергеевна Ховалыглар ийиги, Кызыл кожуундан Белек Игорьевич биле Инга Борисовна Чульдумнер үшкү черни ээлээннер.

Тожудан Константин Вячеславович база Татьяна Юрьевна Константиновтарның өг-бүлези “Көдээ өг-бүле” номинацияга тиилээн. Улуг-Хем кожуундан Артыш Каадыр-оолович база Рада Кара-ооловна Быштак-оолдар мөңгүннү чаалап алган. А өвүржүлер Оскал-оол Болат-оолович Монгуш биле Белекма Шоомаевна Кертикпен олар хүлер медальга төлептиг болган. Суму болгаш кожуун амыдыралының активчилери бо өг-бүлелер ажы-төлүн чажындан күш-ажылга өөредип, хуу малын тудуп чоруур.

«Өг-бүле – ёзу-ужурларның кадагалакчызы» номинацияның тиилекчилери өвүржүлер — Мерген Белек-оолович биле Чодураа Арандийевна Кууларлар 30 хире чыл иштинде өг-бүлениң ужурларын сагып чурттап чоруур. Чеди-хөлден Айдыс Каң-оолович биле Чодураа Анатольевна Иргиттер ийиги, Тожудан Сылдыс Сергеевич биле Менги Вадимовна Тойлулар үшкү черни төлептии-биле чаалап алганнар.
Россия Федерациязының Күш-ажыл болгаш социал камгалал яамы-биле амыдыралдың берге байдалынга таварышкан ажы-төлдү деткиир фонд “Чылдың өг-бүлези” бүгү-российжи мөөрейни эрттирип, Россияда эң-не тулган өг-бүлелерни сес дугаар чыл эвилелдеп турар. Чыл санында-ла регионнар үш муң хире боттарының төлээлерин мөөрейниң түңнел кезээнче идип үндүрүп турар. Эрткен чылын конукрстуң бүгү-российжи чадазының “Алдын өг-бүле” тускай шаңналынга Александр Ооржак-оолович биле Татьяна Маңнай-ооловна Кууларларның өг-бүлези тиилээнин сагындыраал. А 2021 чылда Тес-Хем кожуундан Кур-Дагба Хорлай-оолович биле Салбакай Тихоновна Ланааларның өг-бүлези мөөрейниң бүгү-российжи чадазынга «Өг-бүле – ёзу-ужурларның кадагалакчызы» номинацияга тиилээн.

Мира КОНГУЛ-ООЛ,
«Тываның аныяктары»,
«Сылдысчыгаш» солуннарның кол редактору.