Шагаа дээрге тываларның эң-не хөглүг, эң-не найыралдыг, шупту кижилерни дең эргелиг кылыр, аас-кежикти, кадыкшылды кыйгырар чоннуң ыдыктыг ынак байырлалы.
1. Бүдүү айы
Шагаага белеткенир үжен хонуктуң чымыштыг үезин бүдүү айы дээр.
Арыгланыры. Бо үеде кижи бүрүзү Шагаага белеткенип, аал-оранын арыглап, харга кактаныр. Чыл дургузунда чыглып келген бок-сакты, хир-чамны арыглаар. Чүгле даштыкы чүүлдерни арыглаар эвес, кижи бодунуң сагыш-сеткилин, үзел-бодалдарын арыглаары база чугула. Бүдүү айның кол утказы – белеткел болгаш кижиниң даштыкы база иштики арыглаашкыны болур.
Шагааның чемин белеткээри. Чаа чылдың чемин чооглаарда ак чемни. Хайындырган хой эъдин, чиңге тарааны, соктаан далганны, боова-боорзакты кылыр. Шагааның чемин бистиң өгбелеривис күзүн мал-маган семис турда соккаш, шыгжап белеткеп каар турган. Улуг хырын иштинге эътти шыгжап алыр, ону хырбача (хырмача) дээр. Шагаада өгнүң хундуткелдиг чери – дөрге, бурган ширээзиниң мурнунга тыва ак чемнер салыр. А даң адып кээрге , Бурганнарның мурнунга чула кыпсып каары чөптүг. Ак чемге сүттен унген чемнер хамааржыр: сүт боду, саржаг, ореме, сүттүг шай, быштак, курут, ааржы, ээжегей, чөкпек. Ак чемни Шагаа дүжер бертинде чүк үндүреринге хереглээр, саңга салыр, оран-делегей болгаш чер-чурт ээлерин чемгереринге ажыглаар. Ак чем-биле бойдусту сүзүглээри дээрге-ле кижиниң бодунга болгаш өске кижилерге аас-кежиктиг амыдырал күзээн сеткили болур. Шагаада аъш-чем элбек болуру чугула.
Бүдүү ай – эң хөй белеткел , чымыштыг ажыл, сагыш-сеткил негеттинер үе болур.
2. Бүдүү хүн
Чылдың сөөлгү хүнүн бүдүү хүн дээр. Ол хүнге чедир Шагаа улуг белеткел колдуунда доозулган боор ужурлуг. Ол хүн хирлиг ажыл кылбас, аажы-чаңны холга тудар. Бүдүү кежээзинде «чүк үндүрер» деп байырымчы езулал эрттирип болур. «Чүк үндүер» дээрге кижиниң ол чылда чогумчалыг чүгүнче ис баштап каарын ынча дээр. Чогумчалыг чүгүн лама-башкылардан айтырып алыр боор. Чүк үндүргеш келген кижини ак чем-биле уткуур.
Чон Шагааның дүжерин манавышаан, белеткеп алган чаагай чемин чип, хондур солун-чугаалажыыр, хөөрежиир, тоолдажыр, оюн-тоглаалаар.
3. Саң салыры
Үе-дүптен иура тывалар бойдус-биле чолукшужар (амыр-менди солчур, анаа хүндүткел илередип , саң салыр чаңчылдыг. Шагаада улуг-биче ийи сан салыр. Улуг санны эр кижи, бичезин кыс кижи салыр. Сан салыр езулалды эртенги хуннун херели аалдын коданынга дээй бээри-биле эгелеп турган. Улуг санны эн улуг назылыг кижи азы лама башкы эр хиндиктиг чонну баштап алгаш, бедик, арыг черге, мурнуу чукче углай салыр. Харны чыггаш, оваалап каан бедигээшке уш дашты салгаш, оон кырынга от кыпсыр. Саннын узун-дооразы 50-60 см, хевири дорбелчин, уш булунчук-даа бооп болур. Тургузуп каан саннын аразынче баш бурунгаар тос арыг сыптыг артыш киир суп алыр, чуге дээрге артыш тываларда арыглаар, хай-бачытты ырадыр тускай эм-дом унуш бооп турар. Санны кывыскаш, аъш-чемнин дээжизин дараазында чурум езугаар отче салып эгелээр: от ээзинге, эрги чылга, чаа чылга дээш чоруй баар. Санга дээжини шымчыннап салыр. Суук чемни (сутту, тыва араганы) отче саара кутпас, оларны оран-делегейже оргуур. Бо кылдыныглар ангы-ангы Бурганнарга, чер ээлеринге база оттун ээзинге тускай оргул болуп турар. Ол уеде ыяп-ла йорээл состер чугаалаары чугула.
Биче санны аалдын кыс ээзи огнун мурнунга салыр. Чуге дээрге кыс кижини бойдус ог-булезинге «хун дег» чырыкты, чылыгны, ынакшылды сузуктеп хайырлап чоруур кылдыр чаяаган. Кыс улустун саны огнун эжиинден биче-ле ырак (3-4 м) болур, хемчээлинин аайы-биле бичежек болур. Саннын баарынга ак энчек салыр. Кыс улустун санынга чугле артыш-биле саржаг каап кыпсыр. Ие кижи энчек кырынга олуруп алгаш, оран-делегей, аал-чурт ээлеринге уш катап тейлээр. Оон соонда бичии ажы-толу тейлээр.
4. Чолукшулга езулалы
Сан салган соонда, чаа хун унуп кээрге, чолукшуур деп езулал эгелей бээр. Чолукшулга деп сос «чол, чол-кежик» деп состен укталган болуп турар. Ол дээрге кижилернин бот-боттарынга хундуткел, аас-кежик илереткен байыр чедириишкини болур.
Чолукшуур езулал болза, чылда бир катап болур: Шагаада азы ур уеде корушпээн улус чолукшуур. Бичии назылыг кижи бир дугаарында адыштарын оору корундур холун сунар, а улуг назылыг кижи адыштарын куду корундур салыр. Ол дээрге-ле «бичии менээ даянып болур силер, силернин чагыг-суменер кезээ шагда хулээп алыр мен» дээни ол-дур. Улуг назылыг кижи «ол хундуткелди хулээп алдым, сенээ мээн буяным, назыным четсин» дээн сагыш-сеткилдиг, кырындан холдарынын адыштары куду корундур шенек дужу чедир кырынга салыр.
Ог-булеге болза, уруглары баштай ачазы, оон соонда авазы, улуг акылары болгаш угбалары-биле чолукшуур. Ашак-кадай улус чолукшувас. Чуге дээрге ашак-кадай улусту чангыс кижи кылдыр санаар.
Кадак сунар езулал. Кадак – хундуткелдин, арыг болгаш эп-найыралдыг хамаарылганын, ак сеткилдин демдээ. Кадак болза шаанда шагда кончуг унелиг пос. кадакты сунарда, аксын берип турар кижинин талазынче корундуруп алгаш сунар. Ол дээрге «аас-кежик силерде болзун» дээни ол. Хулээп алган кижи кадакты он талазындан солагай талазынче ортузундан сыга тудуп, дуруп алгаш, хойлап алыр(тыва тоннуг болза) азы бедик хир чок черге салып алыр. Кадак сунары тускай езулал болганда, туруп кээп, тонун (азы костюмун) ооктээш, курун куржангаш хулээп алыр. А огбе кижи кадакты олура хулээп ап болур. Улуг назылыг кижи аныяк кижилерге кадакты кедирип болур, бичии кижи – болбас. Оон ангыда кадакты лама-башкы кедирип болур. Айызын, номнун кужун берип турары ол.
Шагаа хуну дужупкенде, сан салып, йорээл салып база чолукшаан соонда, аргыланыр езулалды катаптаар. Арыг харган андааштаныыр, чунгулаар. Дараазында уш хонук дургузунда Шагаа доюн дойлап келир. Кижилер бот-боттарынче аалдажыр , чолукшуур. Оон ангыда янзы-буру тыва оюннарны ойнаар: кажыктап, тевектеп, шыдыраалап, даалылап, панчыктап, хендирбе сый шаап дээш оон-даа оске. Шагаа байырлап тура, араганы ижери шуут-ла хоруглуг.
