Тыва чоннуң амыдыралының кол үндезини – мал болгаш чер ажыл-агыйы. Мал азыраарынга, чер ажылынга Тывавыстың агаар-бойдузу, тайга-сыннары, одар-белчиири, хову-шөлдери, хемнер, суглары кончуг таарымчалыг. Ынчангаш шаг-төөгүден тура бистиң ажыл-ишчи ада-өгбелеривис мал, чер ажыл-агыйындан халбактанып, ажы-төлүн азырап, ажылга өөредип-кижизидип келген.
Ынчаарга тыва чазак мал ажылынче улуг кичээнгейни углап турары өөрүнчүг. Каш чылдар дургузунда үре-түңнелдиг сайзырап чоруур «Аныяк өгбүлеге – кыштаг», «Инек – чемгерикчи малым» деп төлевилелдер чонга дыка ажыктыг болган.
Бо төлевилелдерниң киржикчилериниң бирээзинге Кызыл-Чыраа сумузунда аныяк малчыннар, өг-бүлениң амыдыралчы ээлери – Демир, Долаана Ланааларны дорт-ла хамаарыштырып болур.
Аал-чурттуң эр ээзи Демир Хорлай-оолович — салгал дамчаан уктуг малчын. Ооң ачазы, кырган-ачазы сумунуң сураглыг малчыннары чораан. Ада-ызыгуурунуң алдар-биле кылып, бүдүрүп чораан ажыл-ижиниң соон салгап, изин истеп, шилип алганы база ужурлуг. «Хол изин бут изи чандыр баспас» деп чоннуң чиге-ле сөглээни шын. Демир Тес-Хемниң Кызыл-Чыраа ортумак школазын чедиишкинниг дооскаш, Приморьениң Дальнереченскиге шериг албан-хүлээлгезин эки күүсеткеш, найысылал Кызылга боду ышкаш ажылгыр-кежээ, арны чазык, чаңы бөдүүн, хөңнү биче аныяк чараш Торгалыг кызы Долаанага душкан.Аныяктарның аразында ынакшыл кыптыгып, хөрлээлээш, амыдырал-чуртталганың таваан салыр аас-кежик 2013 чылда оларга таварышкан. Амыдыралы ажыл-агый, ынакшыл-биле ыдыкшаан өг-бүлеге 4 оол, чаңгыс кыс чаяаттынган. Өгнүң кыс ээзи Долаана Борисовна — кезээде чылыг куспаан чада каап алган чоруур эрес-кежээ аныяк ава-дыр. Оолдарын кара чажындан ажыл-агыйга өөредип, эрес-кежээ, мөзү-бүдүштүг, угаан-сарыылдыг, чырык сеткилдиг кижилер кылдыр базым бүрүзүнде чагып-сургап кижизидип чоруур.
2016 чылда Тес-Хемниң Кызыл-Чыраа сумузундан «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» деп төлевилел езугаар шээр малды бүзүрелдии-биле хүлээп алган баштайгылары болганнар. Бо ажылды эчизинге чедирип, күрүнеге кандыг-даа самчыгдал-тудагдал кылбайн, дараазында эштеринге 200 баш хойну онча-менди хүлээдип берген. Шаандан тура колхоз-совхоз диңмиреп турар үеде, малчыннарның турлагларын ээнзиретпейн, Ак-Тейде салгал дамчаан кыштагда ук төлевилелдиң акша-төгерии-биле чаа бажың, гараж, чунар-бажың, кажаа-хорааны кылып, тудуп алганнар. Оларның коданында амдыызында дөрт чүзүн мал бар: хой, өшкү, инек, чылгы кажаа сыңмас өзүп турар. Кыштың чыварлыг, соок кыжын хүр ажары-биле эрес-кежээ өг-бүле чайын-на сигенин кезип, өдээн бөлүп, кажаазының көржеңин коптарып, үе-шаанда дажыглап, кышка кончуг быжырымчалыг белеткенип алырлар. Аныяктарның коданында чымыштыг ишке улуг дөгүм, деткимче болуп турар акызы Доржу Хорлай-оолович бар. Ооң чүгүрүк аъды бир Наадымда тыва аъттар чарыжынга мурнай халып кээрге, ол дээш шаңналга алган трактору-даа база боттарының чорук-херек кылыр ылгын хөлгези «УАЗ-469»-даа бар.
Ажылгыр, кызымак чүткүлдүг өг-бүлениң эгелеп кааны ажылын сумунуң аныяктарының төлептии-биле уламчылап турары өөрүнчүг. Черле ынчаш Кызыл-Чыраа сумузунда малдың баш саны дыка өскен, малчын коданнар безин чижек-биле 40 оранчок ажыг. Аныяк-өскенниң чымыштыг ишче чүткүп турары демдеглексенчиг.
Кандыг-даа күрүнениң сайзыралының үнер дөзү – күш-ажыл, чаагай кежик база күш-ажылга үндезилеттинер, мөзү-бүдүштүң дөзү база-ла ажыл-иш. Ынчангаш кижи ажылдап-ла чоруур болза, эктинден элевес, хырнындан аштавас, күш-ажыл-биле аас-кежикти, арын-нүүрнү, хүндүткелди, ат-алдарны чедип алыр. Ажыл-ишчи аныяк малчын өг-бүле улуг-бичии чонга, шынап-ла, үлегер-чижекти көргүзүп чоруур. Кижи боду-ла кызымак болза, бай-шыырак, мал-маганныг чурттаар деп чугаа кончуг шын. Бистиң республикада Демир, Долаана Ланаалар ышкаш аныяк өг-бүлелер мал ажылын уламчылап турары чоргааранчыг-дыр.
Ася Тюлюш, Урана Сады чуруктарны тырттырган
