«Артек» лагеринге 1996 чылдың ноябрь айда, 8-ки классчы тургаш, дыштанган мен. Ынчан 13 харлыг турдум. Оон бээр 29 чыл эрткен, ынчалза-даа «Артек» лагеринге дыштанганым кажан-даа уттундурбас. Харын-даа бо хүнде дег лагерьни сактып, уругларымга Кара далайның эриинге дыштанганымны үргүлчү чугаалап берип чоруур мен.
Бир эвес төрээн Тывавыстың агаар-бойдузу-биле деңнээр болза, дыка ылгалдыг. Ында агаар-бойдус чылыг база чымчак. Он үш харлыымда Кара далай эриинге баргаш, ракушкаларны чыып, пальмаларны көрүп, кипаристерни чарашсынып, аажок сонуургаан мен. Кажан Тывадан лагерьже чоруп турувуста, маңаа кыш дүжүп, баштайгы хар чаапкан турган. А Крымда – чай. Аңаа баргаш, бодумну өске делегейде, тоол делегейинде, келген кижи кылдыр бодаан мен.
Лагерьге кээривиске, мени «Хрустальный» отрядче хувааган. Вожатыйывыс Людмила аажок эвилең-ээлдек кижи болган. Ынчан Чечен Республикадан, Украинадан дыка хөй уруглар келген. Эш-өөрүм-даа эңдерилген, чаңгыс демниг команда турган бис.
Лагерьге хүн бүрүзү солун турган. Янзы-бүрү хемчеглер, марафоннар, квесттер черле төнмес. Бөлгүмнерге боттарывыс холдан суй белектерни кылып турдувус. Ооң-биле чергелештир, өөредилге үезинде дыштанып келген болганывыста, «Артектиң» ортумак школазынга өөренип турган бис. Школага кол-кол эртемнерге кичээлдер болуп турган.
Бир катап орус дыл кичээлинде «Артектиң» дугайында чогаадыг бижиир даалганы башкы берген. Мен бичии даңгына дугайында тоолчугашты чогааткан мен.
«Хаан ачалыг бичии суг даңгыназы-русалка уруг Кара далай эриинде ийи акызы-биле чурттап чоруур, оон аңгыда даңгынаның шынчы өңнүү – адыг база бар. Бир-ле хүн даңгына-русалка өңнүү-биле селгүүстеп чорааш, далай эриинде «Артек» уруглар лагерин көрүп каан. Ында дыка хөй уруглар ойнап, ырлажып турар болган. Бичии даңгына-русалка кудуруктуң орнунга буттарлыг болуп, уруглар-биле ойнаксай берген. А буттарлыг болур дээш каржы Аза-кадайдан дилээр ужурга таварышкан.
Аза-кадай ийи негелдени чугаалаан. Бирээде, даңгына бодунуң чараш үнүн бээр. Ийиде, бир эвес отка дээптер болза, ийи акызы чалым-хая кылдыр хуула бээр. А боду далайның көвүү апаар.
Даңгына уруглар-биле аажок ойнаксаан, ынчангаш Аза-кадайның шупту негелделеринге чөпшээрешкен. Аза-кадай уругга бир-ле хандыны хүн үнүп турда, далайның эриинге, лагерь чанынга ижерин дааскан. Эртенинде ол өңнүү-биле лагерьниң чанынга келгеш, хандыны ижиптерге, кудуруу буттар кылдыр хуула берген. Уруг арай деп бут кырынга туруп келгеш, лагерьже базыпкан. Аңаа даңгына уруглар-биле ужуражып келгеш, үн чок болганындан чугаалажыр арга чок болган.
Уруглар ойнап эгелээш, бичии даңгынаны база кыйгырган. Одаг кыпсып алгаш, оочур аайы-биле ону ажа халыыр оюнда даңгынаның оочуру келген. Уруглар ону одагны ажа халыыр кылдыр аайынга киирип алган. Кажан отту ажа халып чыткаш, чалбыышка буду бичии-ле дээпкен. Ол-ла дораан даңгына эстип чиде бергеш, далай көвүүнче хуула берген. А ооң акылары чалым-хая апарган. Оон бээр ону «Адалары акышкылар» даа деп адай берген. Уругнуң шынчы өңнүү адыг муңгарап-деңгереп, дыка үр үе дургузунда бичии даңгынаны эрик кыдыынга манап келген. Шак ынчаар манап чорааш, адыг база даг кылдыр хуулган. Дагны адыгга тураскаадып, «Аюдаг» деп адаан». Шак мындыг чогаадыгны бижээн турган мен.
Дыштанылгавыстың сөөлгү хүннеринде отрядтарда шупту уругларны чыггаш, эң-не салым-чаяанныгларны шаңнаан. Оларның аразынга бижээн чогаадыым дээш мени база киирген. Эң-не аас-кежиктиг, өөрүшкүлүг үелерим ол болган! Оон аңгыда мээң бижээн чогаадыымны чара парлааш, «Артектиң» музейинде аскан.
«Артек» уругларга онзагай болуушкуннарны, кайгамчыктыг сактыышкыннарны, аас-кежиктиг хүннерни сөңнээр. «Артек» Бүгү-делегейниң уруглар төвүнүң 100 харлааны-биле чедиишкиннерни болгаш Россияның аңгы-аңгы булуңнарынга уруг-дарыгны ам-даа өөртүп, уттундурбас хүннерни сөңнээринкүзедим.
Аида Сат,
Авторнуң чуруктары.
