Тоолайлыг – Россияның картазынга чээрби ажыг чыл бурунгаар көстүп келген аныяк суур.

«Ачылыг бай чуртувусту алдаржыткан сарлык малым» деп чаа номда бо аныяк суур дугайында мынчаар бижээн. «Тоолчургу оран дег каас-шиник бойдус чурумалдыг Тоолайлыгны, алыс шыны-биле алыр болза, ёзулуг сарлык кадарчыларының бо чаа чээрби бир чүс чылдың эгезинде тургузуп алганы кода-сууру-дур. Тыва АССР үезинде ол Каргы көдээ сумузунга хамаар­жып, «Малчын» совхозтуң 6 дугаар сарлыкчылар бригадазы деп санадып келген.

 

Тоолайлыгның чурттакчылары бурунгу шаг-төөгүден бээр ада-өгбелериниң чурттап келген чер-чуртун ээн каап, хары черже көжүп чоруурун безин бодаваан. Чүге дизе ында хөй нуруузунда ада-­иезиниң оруун изеп, бүгү назынын мал ажылы-биле холбаштырган эрес-шоваа кадарчылар чурттап чоруур. Олар кадыг-дошкун агаар-бойдустуг Мөңгүн-Тайганың аргыжары-даа, амыдараары-даа амыр эвес берге ораны – Тоолайлыгга мал ажылының, ылаңгыя сарлык малды азырап өстүрериниң, бүгү ажыл-херээн беш салаазы дег билир.

Амгы үениң хөгжүлдези база эргилдези өске-даа апарган болза, мал ажыл-агыйын улаштыр сайзырадыр сорулга салып, аңгы Тоолайлыг сумузун болгаш ооң төвү чаа суурну тудуп тургузар деп шиитпирни тус черниң кадарчылары болгаш кожууннуң чагыргазы дидими-биле хүлээп алган».

«Тываның аныяктары» солуннуң планы ёзугаар Тоолайлыг суурнуң удуртулгазы-биле амгы үеде ажыл-амыдыралын сонуургап, ужуражып чугаалаштывыс.

– Бистиң суурувуста «Биче суурнуң хөгжүлдези» деп күрүне программазын боттандырып турар. Ийи чыл бурунгаар бойдус халавы, Барлык хемниң эриин ажып үерлей бээрге, көвүрүглерни, электри станциязын суг алгаш барган. Республиканың, кожууннуң чазак-чагыргазының деткимчези, суму чонунуң деми-биле көвүрүглерни-даа, электри станциязын-даа дораан катап кылып алдывыс. Хүндүс хүн херелиниң батареяларындан, дүне дизельдиг станциядан электри хандырылгазы чоруп турар. Станцияның ажылдакчылары Аруун Хертек, Шолбан-оол Сат шудургу ажылдап турарлар. Малчыннарывыс шупту тайгада чайлагларынче көже берген. Сарлыкчылар байырлалынга кээр күзели бар-даа болза, мал-маганын карактаар, сүт-саан кылып, ааржы-курут, саржаг, кадык-чөкпек, быштак белеткээр ажылын кымга арттырар боор дээш ынавайн барганнар – деп, Тоолайлыг сумузунуң баштыңы – даргазы Аңчы-Буян Донгак чугаалаан.

– Тоолайлыг сумузунда 154 кижи, 48 өреге бар. Өреге бүрүзү дузалал ажыл-агыйлыг, мал-маганныг. Улустуң хөй кезии — «Сайзырал» көдээ ажыл-агый кооперативиниң малчын өг-бүлелери. Эге школа, фельдшер-акушер пунктузу, клуб, электри станциязы, амгы үениң спорт шөлү бар. Ийи WIW интернеттиг.

 

Бирээзин албан черлеринге, а өскезин чурттакчы чоннуң ажыг­лалынга дээш кылып каан. МТС компаниязындан 3G интернетти кожуп каан.

Республиканың Чазаа биче суурнуң хөгжүлдези дээш сагыш салып турар. Ырак-узак черде кижилерниң амыдыралы дээш сагыш човап турарларның бирээзи, Чурагайлыг хөгжүлде сайыды Аяс Бартанга өөрүп четтиргенивисти солун таварыштыр илередиксээр-­дир бис. Техниктиг дериг-херекселин ап алгаш, тайгаже боду үнгеш, интернетти кожуп бергенин көргеш, магадап өөрүп турдувус – деп, Тоолайлыгның суму чагыргазының специализи Вера Прокудина тайылбырлаан.

Барлык биле Тоолайлыг хемнериниң белдиринде, Мойналык деп черде,  малчыннарның кара чаңгыс аргыжар оруу бар. Аалдарның чазаглары, күзеглери, кыштаглары, чайлаглары – Тоолайлыг, Дүңзе хемниң унунда. Көъш-дүъш үезинде-даа, суурже баарда-даа, чүгле Мойналык оруу-биле аргыжар. Тыва АССР үезинде Тоолайлыг бригадазының төвүнге, чоннуң «Эрги-Бааза» деп адаар черинге чедир машиналар аргыжып турган. Амгы  үеде ол орук үрелген, улус-чонга машина-техникалыг аргыжары бергедеп келгенин аныяк удуртукчулар чугаалады.

Тоолайлыг сумузу ада-өгбе салгалын дамчып келген сарлык, өшкү кадарчыларының чурттап турар чери болганда, «Эвээш санныг үндезин чоннарның турум чурттаан черлеринге чаңчылчаан ажыл-чорудулгазын: салык, өшкү азыраары» деп черлерге хамааржыр.

Ук-дөзүнден сарлыкчы

Кызыл-Хая суурга болуп эрткен «Тайга черим чараш малы» деп байырлалдың үлегерлиг аныяк маа­дыры Иргит Дииң-оол болган. Ол — «Мөген-Бүрен» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезининде сарлык кадырчызы.

«Тугум-сүлдем, сүзүүм бо дээш,

Тура тейлээр Мөңгүн-Тайгам,

Туругларга, мээстерге

Турум оъттаар сарлыктарым!»  деп ырлап чоруур сарлыкчыларның аразында төлептиг туружун ээлеп алган.

Аныяк кадарчы Дииң-оол биле Алена Иргиттерниң өг-бүлези 2022 чылда 100 баш төрүүр сарлыктан 100 баш чаш бызааны онча-менди камгалап алган.

Кара чажындан тура мал ажылын көрүп, ада-иезинге аар-саар ажылдар кылырынга дузалажып тургаш, «олут орбас, чыдын чытпас» ажылгыр эрес-кежээ чаңчылга өөрени берген аныяк өг-бүлениң немежип келгени – республиканың көдээ ажыл-агыйы­ның хөгжүлдезинге дөгүм болуру бүзүрелдиг.

Күзелин амыдыралга

боттандырган

Тываның Баштыңының грантызының ачызында  «Ачылыг бай чуртувусту алдаржыткан сарлык малым» деп чаа ном үнүп келген.

Бо номну мал ажылының ишчилеринге, ылавылаарга, Мөңгүн-Тайга кожууннуң сарлык кадарчыларынга болгаш тос чүзүн малдың бирээзи – сарлык малга тураскааткан.

Сарлык мал дугайында медээ­лерни, шүлүктерни, ырларны чыып, ном кылдыр үндүрер сорулгалыг төлевилелдиң автору Арина Дадар-ооловна Иргит. Ол – Кызыл-Хая суурнуң библиотеказының эргелекчизи.

2021 чылда Мөген-Бүрен сумузунга «Сарлыкчылар байырлалын» бир дугаар эрттирип турда, тыва дыл кырында сарлык мал дугайында материалдарның, ыр, шүлүктерниң ховарын, тывылбайн барганын аныяк специалист билген. Ынчангаш Тываның библиотекарьлар ассоциациязының деткимчези-биле төлевилелди тургускаш, Республиканың Баштыңының грантызын алыр мөөрейге киирген.

Арина Иргит – күзээнин чедер, сураанын тывар быжыг тура-соруктуг аныяктарның бирээзи. Кызылдың А.Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжиниң доозукчузу. Авазы Ульяна Мамбыштайовнаның оруун изеп, библиотекарь мергежилди өөренип алгаш, 2019 чылда Кызыл-Хая суурнуң ном саңының эргелекчизи болуп ажылдай берген. Амгы үеде ажылдавышаан, Тываның күрүне университединде библиотека-информастыг ажыл-чорудулга талазы-биле бакалавриат чадазында өөренип турар.

Амыдыралын чүгле хүн бүрүнүң ажылы-биле кызыгаарлавайн, көдээ суурнуң, малчыннарның ажыл-амыдыралынче хөйнүң кичээнгейин угландырып шыдаар идепкейлиг ажыл-чорудулгазы өскелерге төлептиг үлегер болур.

 

Р. Демчик белеткээн.

Авторнуң чуруктары.