Күрүнениң күчү-күжү — ооң чонунуң эп-найыралында, төрээн чуртунга кызыгаар чок ынакшылында. Россия — янзы-бүрү омак-сөөктүг чоннуг болгаш күштүг чурт.

Тыва Республиканың Националдар херектериниң талазы-биле агентилелиниң медеглээни езугаар алырга, 2010 чылда Россияның девискээринге чурттакчы чонун чизелээнде, Тываның девискээринде 84 аңгы омак-сөөктүг чоннар (венгерлер, лазтар, мегрелдер, индийлер, крящтар дээш оон-даа өске) турган болза, а 2020 чылда 73 аңгы омак-сөөктүг чоннар бүрүткеттинген. Оларның аразында эң-не хөй санныг чоннар – тыва болгаш орус омактыглар. Тывалар – 279,8 кижи; орустар – 31,9 кижи; кыргызтар – 378 кижи; хакастар – 359 кижи; армяннар – 289 кижи; буряттар – 180 кижи; татарлар – 180 кижи; узбектер – 99 кижи; украиннер – 107 кижи; алтайлар – 78; азербайджаннар – 76; казахтар – 73; таджиктер – 53 кижи; грузиннер – 52; башкирлер – 46 кижи; чуваштар – 45; моолдар – 34; якуттар – 29; шорлар 20 кижи чурт­тап турар.

Тыва Республиканың националдар херектериниң талазы-биле агентилелиниң удуртулгазынче «И.Г. Сафьянов аттыг Орус чоннуң культуразының төвү» кирип турар. Ол культура төвүнүң ажылдакчылары орус болгаш өске-даа омактыг чоннарның чаңгыс аай эп-сеткилин каттыштырып, оларның тус-тузунда чиңгине культуразын кадагалаар, сайзырадыр «Чоннарның найыралы» миссияның ажыл-чорудулгазын күүседип турар. Федералдыг болгаш регионалдыг-даа янзы-бүрү хемчеглерни бүрүнү-биле харыылап, регионнуң сайзыралынга үлүг-хуузун киириштирип чоруур.
2023 чылдың октябрь айда Бүгү Россия чергелиг «Россияның чоннарының ассамблеязы» регио­налдыг хөй-ниити күрүне организациязы Тыва Республикага тургустунган.
Тыва Республиканың девискээринде янзы-бүрү омак-сөөктүг чоннар хөй-даа болза, оларның аразында колдуунда беш хире диаспора идепкейлии-биле янзы-бүрү хемчеглерге киржип, чонунуң культуразын көргүзүп чоруур.

Бирээде, армяннар. Бо диаспорада ниитизи-биле 300 хире кижи бар. Ийиде, узбектер. Олар база 300 хире төрел-аймак чон. Чамдык үелерде нии­ти кижи саны 500-даа чеде бээр. Үш дугаарында, кыргыс­тар. Ук диаспорада 1000 ажыг кижи бар. Кыдаттар ниитизи-биле 236 кижи. Олар — «Лунсин» КХН-ниң ажылдакчылары. А бир чамдыызы янзы-бүрү өөредилге черлеринде кыдат дыл башкылап чоруур. Беште, азербайджаннарның диаспоразы. Оларның саны хөй эвес, 50 хире кижи, ынчалза-даа төрел-аймак аайы- биле боттары аразында сырый харылзаалыг чурттап чоруурлар. Бо чоннуң онзагай талазы болза, хөй кезиинде тудуг адырында ажылдап турар. Азербайджан диаспораның бир билдингир төлээзи Чингиз Исахан оглы Алиев — Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутады.
Чоннарның чаңгыс деминиң хүнүн чыл санында чуртка калбаа-биле демдеглеп турар. Кызыл хоорайның төвүнге болган байырлалга ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг болгаш өске-даа даргалар чыылган чонга байыр чедиргеш, делгелгени сонуургап көрген.
Байырлыг хемчег­лер аразында «Народное подворье» деп мөөрей кайгамчык сонуурганчыг болган. Ооң киржикчилериниң аразында Орус культура төвүнүң коллективи эң-не идепкейлиин көргүскен. Орус чоннуң национал аъш-чемин делгээш, баян үделгезинге кожамыктап, самнаа­ны чыылган чоннуң хей-аъдын көдүрүп, езулуг байырланчыг байдалды тургускан.

Орус культура төвүнүң уран чүүл удуртукчузу Виола Арьевна Храмова коллективин таныштыр­ган: «Бис­тиң Орус культура төвү орус чоннуң езу-чаңчылдарын, культуразын, хүндүткелдиин көргүзүп турарывыс бо: матрёшкалар, самовар, каравай дээш шупту бар. Келген чонувусту хуужуурлар, крендельдер, сметаналыг борщ, дустуг чаг, изиг шай-биле хүндүлеп тур бис.
Бо ырлажып, чонну хөгледип турар кыстар дээрге орус улус­туң «Раздолье» ыры ансамблиниң ыраажылары-дыр».
Кыргыз диаспораның удуртукчузу Бурут Турумбековна баштаан кыргыз омактыг чаңгыс чер чурттугларывыс национал идик-хевин кеткеш, аалчыларын уткаан.

«Бис Тываның хамаатылары-дыр бис. Мында амыдырап, чурттап турар бис. Тывада нии­тизи-биле 1 муң ажыг кыргыз чон бар. Бөгүн бо «Народное подворье» мөөрейге кыргыз улустуң национал аъш-чемин, үндезин идик-хевин бараалгадып турарывыс бо.
Бо дээрге кыргыз национал «куырдак» деп эъттен кылган деликатес-тир. Ону кызыдыр изиткен казан деп пашка хаарар. Ооң кылыр технологиязы бир тускай. Кыргыз аңчыларның чер иштинге изиг даштар аразынга кылыр «Таш-Кордо» дээр чемге дөмейлешкек. А бо дээрге амгы үении-биле казанга кылганы ол-дур» — деп, кыргыз диаспораның удуртукчузу таныштырган.
Кыргызтарның делгээн ширээзинде национал кухняның далган кылыглары кандыызы-даа бар: баурсактар, май-нан, токоч, катлама дээш янзы-бүрү боовалар. Ол ышкаш кыргызтарның «чапан» дээр хөвеңниг тонун, калпак бөрттерин, «элечек» дээр херээжен бөргүн кызылчылар сонуургаан.

Чоннуң чаңгыс деминиң байырлалында Тывада амыдырап-чурттап чоруур аңгы-аңгы чоннарның диаспоралары боттарының национал культуразын, чаңчылдарын чонга бараалгатканы онзагай солун болган.
Ол ышкаш чоннарның чаңгыс деминиң хүнүн бо чылын республиканың кожуун бүрүзүнге демдеглээн. Көдээ черлерде тывалардан аңгыда, өске омактыг чоннар чок-даа болза, тус черлерниң культура ажылдакчылары байырлалды бир тускай кылдыр эрттирген. Чижээлээрге, Эрзин кожуунга «Россияда чурттап турар мен» деп кожуун чергелиг мөөрей-фестиваль болуп эрткен. Кожууннуң К.Сорукту аттыг көдээ культура одаанга организация бүрүзү аңгы-аңгы омак-сөөктүг чоннарның оюн-тоглаазын болгаш аъш-чеминиң делгелгезин организастаан. Байырлалга чыылган чон аңгы-аңгы чоннарның культуразы болгаш аъш-чеми-биле таныжып, солун болгаш ажыктыг чүүлдерни билип алган.

Эрзинниң В.Л. Эренчин аттыг ном саңының ажылдакчылары цыган чонну төлээлээн. Чейнеш Шомбун цыган бароннуң ролюн күүсеткен.
Айдың ОНДАР