Россияда туберкулез-биле демиселди күрүнениң кадык камгалал талазы-биле кол сорулгаларының бирээзи деп, чурттуң баштыңы санап турар. Тывада туберкулез аарыынга удур демисел чоруп турар-даа болза, аарыг улустуң саны эвээш эвес. Ынчангаш аарыгны эге чадазында тодарадыр сорулга-биле бүгү чонга ниити эмчи шинчилгезин чорудары көрдүнген. Бо айтырыгга хамаарыштыр Тыва Республикада эмчи-социал экспертиза чорудар Күрүнениң Федералдыг албан чериниң 5 дугаар бюрозунуң эмчизи Светлана Седен «Тываның аныяктары» солуннуң редакциязынга тодаргай сан-фактыларны чугаалап берген.
– Бо айтырыгны черле катап сагындырып көрээлиңер. Туберкулез өске кижиже канчаар халдап болурул?
– Туберкулез халдавырлыг болгаш социал аарыгларга хамааржыр. Аарыгның өөскүдүкчүзү микробтар колдуунда өкпе туберкулезунуң ажык хевиринден аараан кижилерден агаар дамчыштыр кадык кижилерже халдаар. Чамдык таварылгаларда аарыг малдың эът-сүдүн чедир хайындырбайн, чемге ажыглаан түңнелинде, микробтар кижиниң организминче кире берип болур. Кажан организм кадык-шыырак, камгалал күштери быжыг болза, туберкулезтан аарывайн барып болур. Бо аарыг амыдыралының социал байдалы куду деңнелде турар кижилерниң аразында нептереңгей. Туберкулез аарыы эге чадазында, баштайгы айларда, аарыг кижиниң бодунга билдиртпес, хала чок болур. Ынчангаш аарыг ханылап, организмге нептереп, үзе эмнээри нарыыдай бергенде, аарыг кижилер эмчилеп эгелээр.
– Үргүлчү-ле рентген эртери кижиниң мага-бодунга хора чок бе?
– Бичии уругларга болгаш элээдилерге чылдың Манту дээр эртемденниң чогааткан аргазын ажыглап, шинчилгени чорудуп турар. А 15 хардан улуг назылыг чон флюорографтыг шинчилгени чылдың эртип алыры чугула. Бо аргаларның кайызы-даа организмге хора чок. Эрте тодараткан аарыгны эмнээр хуусаазы кыска болгаш чарыгдалдары эвээш болур.
– Амгы үеде эмнээшкинниң түңнели чедимчелиг болуп турар бе?
– Туберкулез аарыын тодараткан соонда, дүрген үзүк чокка үр үеде эки эмневес болза, аарыг ханылаан түңнелинде, хамаатыны инвалид болган байдалга чедирер. Оон ангыда сөөлгү үеде чамдык туберкулезка удур эмнер аарыгның микробтарын узуткавайн, күш четпестеп, дээш чок апарган. Ол эмнерниң орнунга ажыглаар чаа эмнер-биле эмнелгелер долу эвес хандырттынып турар. Ол байдал база аарыгны үзе эмнээринге шаптыктап, эмнээшкинниң түңнели чедимче чок бооп, аарыг кижилерни инвалид болур деңнелге чедирип турар.
Туберкулезтан чаа аараан ажылдап турар хамаатылар бюллетень езугаар эмнээшкинни 8-12 ай дургузунда ап, кадыын экижидип алыр эргелиг. А республикада туберкулезтан колдуунда ажыл-агыйга тургустунмаан, социал байдалы куду деңнелде кижилер аарып турар. Социал-медиктиг экспертизаның күрүнениң федералдыг албан чериниң ажылдакчылары хамаатыларны инвалид болган деп шиитпирлээрде, Россия Федерациязының Чазааның хоойлуларын, доктаалдарын болгаш Күш-ажыл болгаш социал-политика яамызының дужаалдарын барымдаалап, шиитпирни үндүрүп турарлар.
– Сан-чурагай-биле көөр болза, республикада байдал кандыгыл?
– 2021 чылда республикада ниитизи-биле 528 хамааты туберкулезтуң салдарындан инвалид болган, оларның аразындан 18 хардан биче назылыг уругларның саны – 23.
Республикада 2021 чылда 130 хамааты бир дугаар инвалид болган, оларның аразында уругларның саны– 6. Бир дугаар инвалид болган улуг кижилерниң санын 10 000 чонга хамаарыштырарга, 5,7 болган. Россияның 2020 чылда ортумак көргүзүүнге деңнээрге, ол көргүзүг 7 катап улуг. Бир дугаар инвалид болган уругларның ол көргүзүү Россияныындан 5 катап улуг.
Чылдың-на 18 хардан улуг назылыг инвалидтерниң кол нуруузу (93 хуу) аныяк болгаш ортумак назылыг кижилер бооп турар. А пенсионерлерниң саны 6,4 хуудан көвүдевейн турар. Туберкулезтуң салдарындан инвалид болганнарның аразында өкпезинде аарыглыг кижилерниң саны 92 хуу чедип турар. Инвалидтер аразындан 2 дугаар бөлүктүң инвалидтери колдап, 65 хуудан ажыг бооп турар. Ол көргүзүг хоочураан аарыглыг инвалидтер кол нуруузу деп бадыткап турар.
– Кайы кожуунда туберкулез аарыглыг кижилер хөй болуп турар ирги?
– Чылдың Барыын-Хемчик, Улуг-Хем болгаш Кызыл кожууннарда база Кызыл болгаш Ак-Довурак хоорайларда туберкулез аарыглыг инвалидтерниң саны көвей болуп турар. Амгы үеде Тывада инвалидтерниң чылдагааннарының аайы-биле алырга, туберкулез чүрек-дамыр болгаш ыжык аарыгларының соонда, уш дугаар чергеде, туруп турар. Ынчангаш туберкулез талазы-биле байдал республикада нарын болуп артпышаан.
– Аарыг кижилерниң сагыыр дүрүмнери кандыгыл?
– Бо аарыгны чавылдырар дээр болза, аарыг кижилер эмчиниң сүмези езугаар үзүк чокка эмнээшкинни албышаан, санитар-гигиена хемчеглерин сагыыр ужурлуг. Аарыг кижилер бажыңынга аргалыг болза, аңгы өрээлге чурттаар болза эки. Бажыңның өрээлдерин үргүлчү агаарладыр болгаш хлор холумактыг суг-биле аштап-чууру чугула. Чемненир аяк- савазын аңгылааш, чуур бетинде тускай хлор холумактыг бүдүмелдер холаан сугга шыгыдыр тургузар ужурлуг.
Аарыг кижилер чөдүрүп турар үеде аскын холу-биле дуглаар база микробтарны узуткаар холумактыг дүкпү-чараа чыыр тускай саваны ажыглаары чугула. Орун- дөжекти чайгы үеде хүн караанга үр тургузарга, туберкулезтуң өөскүдүкчүлери узуткаттынып болур. Аарыг кижи-биле кады чурттап турар өг-бүлениң кежигүннери эмчи хыналдазын чылда 2 катап эртер ужурлуг. Аарыгны эге чадазында тодарадыр сорулга-биле чурттакчы чон профилактиктиг ниити флюорографтыг болгаш Манту аргазының шинчилгелеринден ойталавайн, чылдың хынадып алыры чугула.
Алена НАН-ХОО.
– Бо айтырыгны черле катап сагындырып көрээлиңер. Туберкулез өске кижиже канчаар халдап болурул?
– Туберкулез халдавырлыг болгаш социал аарыгларга хамааржыр. Аарыгның өөскүдүкчүзү микробтар колдуунда өкпе туберкулезунуң ажык хевиринден аараан кижилерден агаар дамчыштыр кадык кижилерже халдаар. Чамдык таварылгаларда аарыг малдың эът-сүдүн чедир хайындырбайн, чемге ажыглаан түңнелинде, микробтар кижиниң организминче кире берип болур. Кажан организм кадык-шыырак, камгалал күштери быжыг болза, туберкулезтан аарывайн барып болур. Бо аарыг амыдыралының социал байдалы куду деңнелде турар кижилерниң аразында нептереңгей. Туберкулез аарыы эге чадазында, баштайгы айларда, аарыг кижиниң бодунга билдиртпес, хала чок болур. Ынчангаш аарыг ханылап, организмге нептереп, үзе эмнээри нарыыдай бергенде, аарыг кижилер эмчилеп эгелээр.
– Үргүлчү-ле рентген эртери кижиниң мага-бодунга хора чок бе?
– Бичии уругларга болгаш элээдилерге чылдың Манту дээр эртемденниң чогааткан аргазын ажыглап, шинчилгени чорудуп турар. А 15 хардан улуг назылыг чон флюорографтыг шинчилгени чылдың эртип алыры чугула. Бо аргаларның кайызы-даа организмге хора чок. Эрте тодараткан аарыгны эмнээр хуусаазы кыска болгаш чарыгдалдары эвээш болур.
– Амгы үеде эмнээшкинниң түңнели чедимчелиг болуп турар бе?
– Туберкулез аарыын тодараткан соонда, дүрген үзүк чокка үр үеде эки эмневес болза, аарыг ханылаан түңнелинде, хамаатыны инвалид болган байдалга чедирер. Оон ангыда сөөлгү үеде чамдык туберкулезка удур эмнер аарыгның микробтарын узуткавайн, күш четпестеп, дээш чок апарган. Ол эмнерниң орнунга ажыглаар чаа эмнер-биле эмнелгелер долу эвес хандырттынып турар. Ол байдал база аарыгны үзе эмнээринге шаптыктап, эмнээшкинниң түңнели чедимче чок бооп, аарыг кижилерни инвалид болур деңнелге чедирип турар.
Туберкулезтан чаа аараан ажылдап турар хамаатылар бюллетень езугаар эмнээшкинни 8-12 ай дургузунда ап, кадыын экижидип алыр эргелиг. А республикада туберкулезтан колдуунда ажыл-агыйга тургустунмаан, социал байдалы куду деңнелде кижилер аарып турар. Социал-медиктиг экспертизаның күрүнениң федералдыг албан чериниң ажылдакчылары хамаатыларны инвалид болган деп шиитпирлээрде, Россия Федерациязының Чазааның хоойлуларын, доктаалдарын болгаш Күш-ажыл болгаш социал-политика яамызының дужаалдарын барымдаалап, шиитпирни үндүрүп турарлар.
– Сан-чурагай-биле көөр болза, республикада байдал кандыгыл?
– 2021 чылда республикада ниитизи-биле 528 хамааты туберкулезтуң салдарындан инвалид болган, оларның аразындан 18 хардан биче назылыг уругларның саны – 23.
Республикада 2021 чылда 130 хамааты бир дугаар инвалид болган, оларның аразында уругларның саны– 6. Бир дугаар инвалид болган улуг кижилерниң санын 10 000 чонга хамаарыштырарга, 5,7 болган. Россияның 2020 чылда ортумак көргүзүүнге деңнээрге, ол көргүзүг 7 катап улуг. Бир дугаар инвалид болган уругларның ол көргүзүү Россияныындан 5 катап улуг.
Чылдың-на 18 хардан улуг назылыг инвалидтерниң кол нуруузу (93 хуу) аныяк болгаш ортумак назылыг кижилер бооп турар. А пенсионерлерниң саны 6,4 хуудан көвүдевейн турар. Туберкулезтуң салдарындан инвалид болганнарның аразында өкпезинде аарыглыг кижилерниң саны 92 хуу чедип турар. Инвалидтер аразындан 2 дугаар бөлүктүң инвалидтери колдап, 65 хуудан ажыг бооп турар. Ол көргүзүг хоочураан аарыглыг инвалидтер кол нуруузу деп бадыткап турар.
– Кайы кожуунда туберкулез аарыглыг кижилер хөй болуп турар ирги?
– Чылдың Барыын-Хемчик, Улуг-Хем болгаш Кызыл кожууннарда база Кызыл болгаш Ак-Довурак хоорайларда туберкулез аарыглыг инвалидтерниң саны көвей болуп турар. Амгы үеде Тывада инвалидтерниң чылдагааннарының аайы-биле алырга, туберкулез чүрек-дамыр болгаш ыжык аарыгларының соонда, уш дугаар чергеде, туруп турар. Ынчангаш туберкулез талазы-биле байдал республикада нарын болуп артпышаан.
– Аарыг кижилерниң сагыыр дүрүмнери кандыгыл?
– Бо аарыгны чавылдырар дээр болза, аарыг кижилер эмчиниң сүмези езугаар үзүк чокка эмнээшкинни албышаан, санитар-гигиена хемчеглерин сагыыр ужурлуг. Аарыг кижилер бажыңынга аргалыг болза, аңгы өрээлге чурттаар болза эки. Бажыңның өрээлдерин үргүлчү агаарладыр болгаш хлор холумактыг суг-биле аштап-чууру чугула. Чемненир аяк- савазын аңгылааш, чуур бетинде тускай хлор холумактыг бүдүмелдер холаан сугга шыгыдыр тургузар ужурлуг.
Аарыг кижилер чөдүрүп турар үеде аскын холу-биле дуглаар база микробтарны узуткаар холумактыг дүкпү-чараа чыыр тускай саваны ажыглаары чугула. Орун- дөжекти чайгы үеде хүн караанга үр тургузарга, туберкулезтуң өөскүдүкчүлери узуткаттынып болур. Аарыг кижи-биле кады чурттап турар өг-бүлениң кежигүннери эмчи хыналдазын чылда 2 катап эртер ужурлуг. Аарыгны эге чадазында тодарадыр сорулга-биле чурттакчы чон профилактиктиг ниити флюорографтыг болгаш Манту аргазының шинчилгелеринден ойталавайн, чылдың хынадып алыры чугула.
Алена НАН-ХОО.
