Шагааның Ак айында «ТА»-ның номчукчуларынга Кызыл хоорайның Цеченлиң хүрээзинде Аян Херел-оол эмчи лама аарыг-хамчык кижи амытандан ырап, оон чайлап чоруурунуң дугайында тайыл­бырны кылган. Ооң шажынчы адын Лопсан Дондуп дээр. Ол шажынчы эмнээшкин эртемин 6 чыл иштинде Дхарамсала хоорайга Менцикаң деп тибет медицина болгаш астрология институдунга өөренген.
Лопсан Дондуп эмчи башкының чонну хүлээп олурар өрээлинче оочур үзүктелбес. Ынчангаш ооң-биле чугаалажыр хүннү аңгы дугуржуп алдывыс.

— Шажынчы эмнээшкин эртемин канчап шилип алган силер? Черле бичииңерде-ле шажынны сонуургаар турдуңар бе?
— Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунга төрүттүнгеш, ол-ла суурга өзүп, өөренип, школаны доостум. Элээди үемде Чадаанада Майдыр дуганы биле школа аразынга-ла чоруп турган мен. Оон 10 класс тургаш, Калмыкияның хүрээзинге хуурактап чайлааш, школаны доозар дээш, катап Хөндергейге чедип келген турдум. Оон школа дооскаш, Цеченлиң хүрээзинге улаштыр хуурак кылдыр өөренип эгеледим. 2003 чылдың чайынында Гоманг хүрээзинче өөренип чоруткан мен. Мээң сарыг шажынче оруумну углаан кижи – кады төрээн улуг акым Аяс Херел-оол (ам чок), ол боду база лама башкы кижи чораан.
Шажынчы эмнээшкин эртеминче киргенимни чугаалаар болза, Гоманг хүрээзинге 3 чыл ишти өөренипкен турдумда, 2007 чылда республиканың удуртукчулары, депутаттар дээш элээн хөй делегация Индияга келген. Ынчан 14-кү Далай-Лама башкы-биле ужуражылгазының үезинде, Тывадан хуурак оолдар кайы угланыышкыннарда өөренип турганын башкы айтырган. Ол үеде бис чүгле философияны өөренип турган бис. Республикавыстың удуртукчуларынга Чырыткылыг башкывыс шажынның өске угланыышкыннарынга база тыва хуурактарны өөредирин сүмелээн. Шак ынчалдыр мен бир эжим-биле шажынчы медицина эртеминче өөренир кылдыр шылгалдаларны дужаап алдывыс, а бир эживис астрология талазынче өөренип кирген. Аңаа 6 чыл өөренгеш, Тывага кээп, улус-чонну эмнээр ачы-дузам чедирип турарым бо.
— Шажын эмнээшкини езугаар аарыгны канчаар тодарадырыл?
— Аарыгны тодарадыр аргалары аңгы-аңгы. Кижиниң мага-бодун карак-биле көөр, чугаалажып тургаш база судалдан тодарадыр. Колдуунда судалдан туткаш, диагнозту салыр. Ниитизи-биле тайылбырлаар болза, бүгү чүве, мага-бот-даа болза, кызыгаарлыг болур. Ону билип алыры чугула.
Ол дээрге, чамдык таварылгаларда, шажынчы эмнээшкин эки дузалаар, а чамдыкта дузалавайн барып болур. Кижиниң кадыкшылы эрткен назынында кылган үүлезинден база хамаар­жыр. Салгал дамчып келген аарыглар турар, ону эмнээри арай нарын.
Оон аңгыда доора деп билииш­кин бар. Бир кижиниң багай сеткилинден, хора чедиргенинден тыптып келир. Чамдыкта чер-суг ээлеринге хора чедиргенде, бүрүлбаазын аарыгларга таваржып болур. Маңаа кандыг-даа эм дузалавас, чүгле тускай езулал кылыр апаар. Ынчан сегип үнүп кээр.
Хоочураан аарыгларлыг улус бо-ла кээр. Ол дээрге соокка алысканда, шын эвес чемненгенде дээн ышкаш таварылгаларда тыптып кээр аарыглар-дыр. Шажынчы эмнээшкин бо таварылгада дузалаар. Ол ышкаш хенертен болу бээр сезоннуг аарыглар турар. Чөдүл-какыл, думаа-ханаа, грипп дээн ышкаш аарыг­ларга шажынчы эмнээшкин дузалаар.
— Тывада шажынчы эмнээшкин эртеминге даянган хүрээ азы эмчи төптери бар бе?
— Бистиң республикавыста шажынчы эмнээшкин талазы-биле хүрээ чок, ынчалза-даа ону кылып алыр дээш ажылдарны чорудуп турар бис. Ыраккы Каа-Хем суурнуң 2 дугаар Восточная кудумчузунда Ногаан Дарийги хүрээзиниң тудуун эгелээн. Аңаа шажынчы эмнээшкинни сайзырадыр сорулгалыг бис.
— Шагааның ак айында тыва чонга чүнү чугаалап болур силер?
— Бо дээрге чыл эгези-дир. Эрткен чылдың нүгүлдүг частырыгларын, иштики сагыш-сеткилдиң байдалын үе солчулгазында деңзигүүрлеп, боданып көөр. Чаа үнген чылда бүгү чүвени ак орукче углаар. Амгы үеде кижилерде энерел сеткил, ынакшыл, кээргээчел чорук эвээжеп турар. Тыва кижи бүрүзү бот-бодунга кичээнгейлиг, хүндүткелдиг, энерел сеткилдиг болурун күзээр-дир мен. Ынчан мага-боттуң кадыкшылы база силерге кээр.

Мира КОНГУЛ-ООЛ.
Чуруктарны Буян Ооржак тырттырган.

Тыванын аныяктары/Молодежь Тувы