Чидиг респираторлуг вирустуг инфекция (ОРВИ) дээрге аарыгның өөскүдүкчүлери (вирустар) кижиниң тыныш органнарын дамчыштыр мага-ботче кирген соонда чидии-биле эгелээр халдавырлыг аарыглар дээрзин Республиканың Аарыгларга удур кадыкшылга төвүнүң специализи Уран ОНДАР #Тыванын_аныяктары солуннуң номчукчуларынга медеглээн.
Ол кире берген вирустар болгаш микробтар боттарынга таарымчалыг байдалдар тургустунуп келирге, тыныш органнарының шараланчак картынга өзүп-көвүдей бээр болгаш ук органнарга ыжык аарыг тыптыр — түңнелинде думчук дунуп, чөдүртүп эгелээр.
ОРВИ аарыглары тывылдырар 200 ажыг вирустар билдингир. Оларның аразында эң-не билдингир вирус – грипп вирузу. Ол бүгү вирустар шупту хөлчок халдавырлыг, агаар дамчып бир кижиден өскезинге чыпшынар болур. Аарыг кижи чөдүрген, азырган санында аксындан вирустарлыг хензиг чараа чаштанчылары хөйү-биле үнер. Ол чаштанчылар бар чүүлдерге өске кижи дегген санында ук вирустар холунга, хевинге «хонуптар» болгаш бир-ле эптиг үеде ол кижиниң аксы-думчуун дамчыштыр мага-бодунче кире бээр.
Аарыгның им-демдектери
Аарыгның им-демдектери хенертен көстүп келир болгаш бир дугаарында-ла эът изип эгелээр. Оон аңгыда: баш хөлчок аарып эгелээр, карак чашталыр, эът-шыңганнар аарышкылыг апаар, боостаа аарыыр, думчук дунар, үн шедиргеленчек апаар, азыртыр, шагзырап-шылаар, чемге хөөн чидер, куску кээр, кустурар. Ооң соонда үрглчүлелдиг, халалыг чөдүл дүвүредип болур.
Аарыгдан камгаланыры
1. Арыг агаар тынар. Аарыг кижи чыдар өрээлди доктаамал агаарладып ап турар. Ажык форточкалыг удууру дыка ажыктыг, ынчалза-даа салгынга алыспас ужурлуг силер. Арыг агаарлыг черлерге (паркка, хем эриинге…) доктаамал селгүүстеп кылаштажырга эки болур.
2. Респираторлуг инфекциялар өөскүп турар үеде хөй чон чыылган черлерже баарын эвээжедир (кино, театр, супермаркеттер…).
3. Амы-хуузунда аарыгдан камгаланыры-биле 0,25% оксолиновая мазь деп эмни ажыглап болур. Ол-ла сорулга-биле, вифероновая мазь деп эмни база ажыглаар. Ук эмнер-биле думчуктуң иштин хүнде каш катап чаап ап турар. Ооң ачызында аарыгның айыылы ийи болгаш оон хөй катап чавызаар. Ылаңгыя бажыңдан үнер бетинде азы аарыг кижи чанынче баар деп барганда чаап алырга суг дыка ажыктыг болур. Аарыг-биле демиселге С витаминниң ажык-дузазы улуг. Оон аңгыда ыт-кады хандызы база эм шынарларлыг. Чоннуң хөй чылдарда ажыглап келгени согуна болгаш чеснок дузазы-биле эмненир аргаларын база ажыглап болур.
4. Бичии кижиниң хүн чурумун шыңгыы кичээнгейге алыр: өөренир, дыштанырының чурумун сагыыр, эмин эрттир хөй күш үндүрүп, шылаарынга чедирбес, арыг агаарга хөй үени эрттирер, уйгу хандыр удуур, үе-шаанда эки хоолулуг чемненир, эртенги сула шимчээшкиннерни доктаамал кылыр, дадыктырар; өг-бүледе бир кижи аарый берген болза, бир өрээлге аңгылаарын, кадык улус-биле эмин эрттир харылзаштырбазын кызыдар
5. Амы-хууда арыг-силиг чорукту шыңгыы сагыыр: кеткен хевин, орун-дөжээн арыг-силиг тудар, бүгү бажыңны доктаамал аштап-арыглап, чуп, агаарладып турар.
6. Грипп биле ОРВИ аарыгларын баш бурунгаар болдурбазының эң-не дээштиг, идегелдиг аргазы — вакцинация азы тарылга кылдырары болур. Гриппке удур тарылганы чогуур үе-шаанда кылдырып алган уругларның 80-90 хуузу аарыгдан камгалаттынган болур. Тарылгадан корткан херээ чок — амгы үениң вакциналары кандыг-даа хора чок. Ынчангаш тарылганы 6 айдан өрү назылыг уругларның шуптузунга кылдырып алганы дээре. Сыккырткан вакцина аарыг тывылдырбас, а мага-боттуң камгалал күштерин (иммунитедин) быжыглаар, ук вакцинада кирип турар вирустарга удур демисежир күштү тургузар болур. Вакциналарның тургузуун чыл санында грипптиң чаа тыптып, улуг хора чедирип турар вирустарының аайы-биле чаартып, өскертип турар. Ынчангаш гриппке удур тарылганы чурттап турар девискээриңерде эмнелге черлеринге албан эртип, бичии уругларны айыылдыг болгаш хоралыг аарыглардан баш бурунгаар камгалап алырын кызыдыңар!
Бир эвес аргажок аарый берген болза, бичии кижини дарый орунга чыттыргаш, эмчини бажыңче кыйгыртыр. Эмчи келгижеге, 1 таблетка парацетамол биле малиналыг, липа чечээнден, ары чигирлиг шайны азы ыт-кады хандызын берип болур. Аарып турар үеде, ылаңгыя эъди изип турар болза, хөй суксун, шай азы эм оъттар хандызын ижиртир.
Чидиг респираторлуг аарыглардан эмненирде эң-не кол чүүл — мага-боттуң камгалал күштериниң (иммунитет) аарыг-биле демисежиринге дузалажыры. Аарып турар үеде доңмас, оожум-дыштыг байдалга чыдар, аарыгны өске улусче таратпазы-биле бүгү хемчеглерни алыр. Хөй чылыг суксун ижер, ук суксун-биле кады мага-боттан вирустар, хоралыг бүдүмелдер үне бээр болгаш иммуннуг системаның эки ажылдаарынга дузалаар. Ылаңгыя фруктулар, эм оъттар хандызы, дагаа эъдинден хайындырган мүн онза ажыктыг.Эът изиирин бадырар эмнерни ижип болур, ынчалза-даа оларны эмин эрттир хөйнү ишпес, чүге дизе, эът изиири дээрге-ле мага-боттуң аарыг-биле демисежиринге дузалажып турар хөделиишкини болур. Ындыг-даа болза, 3 хонуктан хөй үе дургузунда 38 градус болгаш оон-даа бедик температураның доктаамал туруптары аарыгның нарыыдаашкыннарлыг апарганын (чидиг синусит, чидиг отит, пневмония) херечилеп болур. Бо таварылгада шыңгыы эмнээшкин негеттинер апаар.
Сактып алыңар:
— чидиг респираторлуг аарыглар тывылдырар вирустарны антибиотиктер-биле эмнеп болбас!
— антибиотиктер чүгле бактериялар өлүрер болур, а «думаалаан» аарыг бүрүзү дээрге-ле вирус болур, ынчангаш вирустарга удур ажыглаар эмнерни ажыглап болур.
— эът изип эгелээн болза, мага-боттан артыкталып турар изигни үндүрүп, температураны чавызадыры-биле, бүгү аргаларны ажыглаар. Эът изии деридерге база киир тынып турар агаарын чылыдып турар аразында бадар болур. Ук сорулганы чедип алыры-биле:
1. хөй суксун ижиртир — изигни үндүрер хөй дер тыптырынга суксун чугула херек;
2. өрээл сериин болур ужурлуг (16-18 градус), ынчалза-даа кеткен хеп эмин эрттир чуга болбазы күзенчиг.
— боду эмненмес! Үен-даян калбаа-биле рекламалаттынып турар эмнерни кайы-хамаанчок ишпес! Ооң орнунга эмчиниң кээрин манап алгаш, ооң бижип берген эмнерин чогуур чурум аайы-биле шын ижер .
— бүгү өг-бөлеңер-биле кадык-чаагай амыдыралды чорударын кызыдыңар. Ынчан силерге дыка хөй аарыглар коргунчуг эвес апаары чугаажок.
Кадык болуңар!
