Кижиниң кадыы – ооң бодунуң-на холунда, кижиниң чүгле бодунуң харыысалгазы. Ону утпаза чогуур. Кажан кижи могап-шылаанда, ол “дыштаныптайн, оон анаа апаар мен” дээн бодал башка дарый кирер. Мага-ботту дыштандырыпкан соонда, сергек апаргаш, улаштыр-ла ажылдап кириптер. А кажан чеже-даа дыш алган соонда, мага-бот күш чок болуп, харык-шинээ кошкай бергенде, дарый эмчи дузазын дилээрин, кажан-даа соңгаарладып болбас. Ол дээрге кандыг-ла-бир аарыгның бир “медээзи” болур.

Харык чокталып, мага-ботта бир-ле черде аарыксап, шаг чок болза, эмнелге черинче барып, эмчиден дуза дилээр бис. Ак халаттыг улус – бистиң кадыкшылывыс­тың “камгалакчылары”. Кижи бүрүзү чажындан тура ийик бе азы оон школа доозуп тура, келир үеде сонуургаар мергежилин шилип алыр. Бо удаада биске аныяк эмчи, Рес­публиканың туберкулезка удур диспансериниң Барыын-Хемчик кожуунда салбырында ажылдап турар фтизиатр эмчи Лилия Александровна Монгуш бодунуң ажылының база туберкулез деп берге аарыг дугайында таныштырар-дыр.

— Лилия Александровна, эмчи дээрге дыка харыысалгалыг мергежил болгай. Эмчи мергежилди чүге шилип алган силер?
— Бичиимден тура эмчи болуксаар турган мен, чажымдан-на чедип алыр дээн күзелим, сорулгам-дыр. Мергежилимде эң-не кол үнелел барымдаа болза, ажыктыг болгаш херектиг болуру.

— Күш-ажылчы орууңар кайыын эгелээн силер?
— Доозупкаш, төрээн Ак-Довурак хоорайымга чанып келгеш, эмчи-“лечебник” деп мергежилим-биле терапевт эмчи кылдыр ажылдай берген мен. Шак ынчалдыр эмчи оруум ажыттынганы ол.

— Ажылыңарда чүнү сонуургаар силер? Чүнү кол деп санаар силер, Лилия Александровна?
— Ажылдап чоруур эмнелгемниң шупту талаларын сонуургап, көрүп, билип ап турар мен. Эң-не кол чүүл туберкулез аарыын болдурбас талазы-биле хемчеглер: 15 хардан эгелеп, чылдың-на флю­оро­графия эртер, 1 хардан 15 хар назылыг уругларга чыл санында Манту тарылгазын кылыр. Аарыг­ны тодарадып, шинчип тывары чугула. А кажан аарыг илереттине бергенде, эмнээшкинни үе-шаанда эгелээри эргежок чугула, чүге дизе үе чидирбези эң-не кол.

— Туберкулез дээрге нарын аарыгларның бирээзи болгай, чүге бо адырның эмчизи болур деп шиитпирлээн силер?
— Терапевт эмчи болуп ажылдап эгелээш, ооң соонда ординатураны бир-ле тодаргай угланыышкынны шилип алыр бодал-биле, фтизиатрия адырын шилип алдым. Туберкулез аарыы бистиң Тывада нептереңгей чидиг айтырыг болуп турар, өөренип тургаш-ла, черле бодалымга турган “фтизиатр болур болзумза, кандыгыл” деп айтырыг болгаш, эмнелге мурнундан өөренип алыр арга тыптыг кээрге, доозуп ажылдай бергеним бо. Ординатура үезинде практикамны Барыын-Хемчик кожуунда Республиканың туберкулезка удур диспансерниң салбырынга эрткен мен. Ажыл болгаш өөредилге үезинде бодумну улам сонуургап, бо адыр мээңии-дир деп чүүлдү билип эгелээн мен. Ук адырның эмчилери дээрге бистиң республикада эң-не херек болгаш чугула мергежил деп санаар мен. Ийе, берге аарыг-дыр, ынчалза-даа кижиниң күзели, сонуургалы, чүткүлү чүден-даа артык болур дээрзин билдим. Ынчангаш бо адырны шилип алганымга өөрүүр мен, хомудавас мен.

— Эмчи адырында ажылдаандан бээр кайы хире апардыңар?
— Ак халат кедип, чурттакчы чоннуң кадыкшылы дээш мергежилим аайы-биле 2021 чылдан тура эгелээн мен. Ажылдаандан бээр хөй-даа эвес үе болуп тур мен, ынчалза-даа бо үе дургузунда черле сонуургаа­рым мергежил-дир деп билип, улус-чонга дуза чедирип, берге аарыг-биле демиселди коллегаларым-биле чорудары – меңээ оон-даа улуг күзелди бээр-дир.

— Аймааңардан эмчилер бар бе, Лилия Александровна?
— Чок, төрел-аймаамда эмчилер чок.

— Хостуг үеңерни канчаар эрттирер силер?
— Эмчи ажыл чымыштыг, ынчалза-даа хостуг үе черле турар ужурлуг, а ол үемни өг-бүлемге бараалгадыр мен.

— Тывада бо чылды Кадыкшыл чылы кылдыр чарлаан болгай. Кадыкшыл дээрге силернии-биле ол чүл?
— Ийе, бо чылды Кадыкшыл чылы кылдыр чарлааны дыка эки. Чүге дээрге кадыкшыл – мага-боттуң аарыг чок болгаш органнарының шын ажылдап турар деңнели. Кадык болуру чугула. Кижи кадык чорда, чуртталгазында шупту бодап чоруур күзелдерин, сорулгаларын чедип алыр. Эмчи, философ, бурун грек эмнекчи Гиппократтың “Аарыгны бойдус эмнээр, эмчи чүгле аңаа дузалажыр” дээнинге дыка таар­зынар мен. Чүге дизе бойдус биске күштү бээр, бодунуң бир-ле хуулгаазын чажыды-биле бисти эмнээр болгай. Ынчангаш кижи бүрүзү кадыкшылын кадагалаар ужурлуг.

— Хууда амыдыралыңар-биле таныштырып көрүңерем, Лилия Александровна.
— Бодумну эң-не аас-кежиктиг кижи кылдыр санаар мен. Авам, ачам дузазы-биле улуг эртем-билигни чедип, ажылдай бердим. Авам, ачамга канчаар-­даа аажок улуг өөрүп четтиргеним илередип, мөгейип чоруур мен. Өг-бүлелиг мен, мени деткип чоруур чөленгиижим өөм ээзи база 2 бичии чаптанчыг ажы-төлдүг мен.

— Россияда 2024 чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлаанын билир бис. Өг-бүле дээрге чүл, Лилия Александровна?
— Өг-бүле дээрге мээң чурттап турар бажыңым болгаш мээң эң-не чоок кижилерим-дир, олар мээң чалгыннарым. Өг-бүле – кижиниң бичии күрүнези, делегейи. Шак ол бичии делегейде кижилер аразын­да бот-боттарынга ынак, бот-боттарын хүндүлежир болгаш дыңнап билир база демниг болур. Өг-бүле дээрге кижиниң эң-не үнелиг, эргим чери, ынчангаш аңаа кижи өөрүп чоруур, кижи өг-бүлезин камнаар, хумагалаар, карактаар. Өг-бүлемден эргим чүве черле чок.

— Бо хүнде кандыг сорулгалыг силер? Ук сорулгаңарны канчаар чедип алыр силер?
— Эмчи болганымда, чурттакчы чон кадык болзун дээш, ажылдаар, оларның кадыын хайгаараар, эмнээр. Эмчи адырынга тура дүшпейн ажылдаар, чүге дизе аарыгны чүгле тура-сорук-биле тиилээр. А бистиң ажылывыста – ол бирги чергениң сорулгазы.

— “Көдээ черниң эмчизи” деп программа дугайында чүнү билир силер, сонуургаар силер бе?
— Ийе, ук программа-биле хөй-ле эмчилер ажылдап турар. Кижи черле бир-ле чаа чүүлдү сонуургап турар болза, черле бодун шенээр болза эки деп бодаар мен. “Көдээ черниң эмчизи” деп программа — ырак суурларга деткимче кылдыр ажылдаары.

— Четтирдивис улуу-биле, Лилия Александровна, бистиң-биле үеңерни аңгылап, солун чугааны кылганыңар дээш. Чонга ажыктыг мергежилиңерге чедиишкиннерни күзедивис, сорулгаларыңарга чедип алырыңарны күзедивис.

— Силерге чылыг-чымчак күзээшкиннериңер дээш өөрүп четтирип тур мен. Кадык болуңар!
Валерия КОНГАР чугаалашкан.