Монгуш Докпут деп кымыл? Бо айтырыгга Чаа-Хөл ортумак школазының өөреникчилери дораан харыылаптар. Чүге дизе Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, тыва эки турачының дугайында билбес кижи бистиң кожуунувуста ховар. Ооң салгалдары, уруг-дарыы ам-даа бистиң аравыста ажылдап, амыдырап-чурттап чоруурлар. Чаа-Хөл ортумак школазының өөреникчилери Улуг Тиилелгениң хүнүн уткуштур хемчеглерге белеткенип эгелээн. Олар тыва эки турачыларның ук-төөгүзүн өөренип көрүп, катап-катап шинчилел ажылдарында киришпишаан. Бо удаада клазывыска тыва эки турачы чаңгыс чер чурттуувус Монгуш Докпуттуң ук-төөгүзү-биле таныштывыс.
«Монгуш Докпут Калзаң оглу 1917 чылда Улуг-Хем кожууннуң Көк-Чыраага төрүттүнген. Тываның Революстуг Намының кежигүнүнге кандидат. 1936-38 чылдарда Араттың Революстуг Шериинге албан эрттирген сержант. Шагаан-Арыг хоорайга ополчен шериг взводунуң командири турган.
ТАР-ның болгаш ССРЭ-ниң чазактарынга, чонунга бердинген. Чурумнуг, дыңнангыр, шериг чажыдын кадагалап билир. Тускай мергежили – хлеб быжырыкчызы». Бо сөстер Тываның Күрүне архивинде кадагалаттынып чыдар. 1943 чылда Улуг-Хем кожууннуң даргазының ат салганы Монгуш Докпуттуң характеристиказындан алдынган одуруглар болур.
Тыва эки турачылар фронтуже кирериниң бетинде, Ковров хоорайга дайынчы белеткелин доозупканда, 1943 чылдың ноябрь айда Түлүш Балчат, Оюн Кара-оол, Оюн Сотпа, Монгуш Докпут база өскелер-даа госпитальга эмнедип артканнар. Эскадрон фронтуже аъттаныпкан. Эмнээшкин соонда командылал чери тыва дайынчыларга дедир чанарын саналдаан. Ынчалза-даа олар боттарының бодалындан чайгылбаан, харын-даа командылал черин чөпшээрежиринче албадапкан. Ынчангаш Монгуш Докпут арткан эш-өөрү-биле кады эскадроннуң соондан аъттаныпканнар.
Түлүш Балчыттың сактыышкынындан алырга, Монгуш Докпут 1944 чылдың июль айда Чехословакияга аар балыгланган. Ол-ла күзүн ооң ада-иези Монгуш Докпут маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган деп дыңнадыышкынны алганнар. Көк-Чырааның улуг назылыг кижилери чула кыпсып, кажыыдал езулалын эрттирген деп, ооң улуг уруу Раиса Монгушовна Сүге-Маадыр сактып чугаалаар.
Ай-Белек Донгак, Чаа-Хөл ортумак школазының 7-ги классчызы: — Тайбың үеде Монгуш Докпут Чаа-Хөлге суг ажыл-агый черинге ажылдай берген. Ооң соонда Кызыл-Даг сумузунуң сүт-бараан фермазынга инек кадарып, хөй чылдар дургузунда ажылдаан. Тыва эки турачы Монгуш Докпут Чаа-Хөлдүң Кызыл-Дагга Монгуш Калзаңның өг-бүлезинге төрүттүнген. А Улуг-Хемниң Көк-Чыраа чурттуг Түлүш Дуваң деп кижи азыраан болуп турар. Ынчангаш чамдык архив документилеринде ону Улуг-Хемниң Көк-Чыраага төрүттүнген деп бижип турар.
Тыва эки турачы хөй ажы-төлүн төлептиг кижилер кылдыр кижизиткен. Оларның аразында кандыг-аа мергежилдиң кижилери бар.
Аида Саппык, Чаа-Хөл ортумак школазында музыка башкызы. (Кичээлге М. Сундуйнуң «Эки турачы аъттыг эскадрон» деп номундан медээлерни ажыглаан).
