Сундуй Түлүш Навачыган оглу 1920 чылда Улуг-Хем кожууннуң Чаа-Хөлге төрүттүнген. ТАРЭ кежигүнүнге 1936 чылда кирген. Ол Кызылдың өрт шериинге ийи чыл ажылдап чорда, Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээн. Сундуй үр-даа боданмайн, АРШ-ка шериг албаны эрттирерин шиитпирлеп алган. Каттышкан аъттыг полктуң биче командирлер белеткээр школазын тергиин өөредилге-биле доозарга, аңаа старшина эргени тывыскаш, 1-ги эскадроннуң старшиназынга томуйлаан.
Дайынның кадыг-берге чылдарында Түлүш Сундуйнуң кызымаккай өөредилгезин, онаашкан ажылынга ак сеткилдиг хамаарылгалыын, сагылга-чурумун өөренип көргеш, 1942 чылда ону ТАРН-ның хүрээлеңинче киирип алган. Түлүш Сундуй Тываның эки турачы эскадронунуң ийиги взводунуң командириниң дузалакчызынга томуйлаткаш, Ада-чурттуң Улуг дайынынче аъттанган.
Аюжана Саая, Чаа-Хөл ортумак школазының 7-ги классчызы: — Ровно дээш тулчуушкун үезинде улуг лейтенант Д. Кууларның взводу дүшкүүрлүг байдалга таварышкан. Взвод дайзынның артык күжү-биле сегиржип алгаш, улуг когаралдыг болган. Ол тулчуушкунга Д. Куулар болгаш взводтуң 17 дайынчызы амы-тынындан чарылган. Балыгланганнар база бар. Каш санныг дайынчылары-биле Түлүш Сундуй немецтерниң аспаандан чаза булгап үнгеннер. Ровнону хостаан соонда, взводтуң дайынчыларын Сат Бүрзеккейниң взводунга каткан. Ооң соонда Түлүш Сундуй Погорельцыны хостаарынга, Сурмичи, Дубно дээн ышкаш хөй удаа болуп турган тулчуушкуннарга эрес-дидим киришкен.
Түлүш Сундуй дайын соонда, Шивилиг Кара-Сугга кызыгаар шерииниң комендантызынга, Кызылга ИХЯ-га оперативтиг ажылдакчы болуп, 1945 чылдың ноябрьга чедир ажылдаан. 1948 чылда областың партия школазын дооскаш, СЭКП Кызылдың, Чаа-Хөлдүң райкомнарынга инструкторлаан. Ооң соонда чылдарда төрээн чери Чаа-Хөлге кээп, янзы-бүрү удуртукчу ажылдарга ажылдап чораан. Хөй-хөй шаңналдарның эдилекчизи.
Тыва чоннуң аразында эрес-дидим маадырлар хөй. Амгы үеде тускай шериг операциязында киржип чоруур дайынчы оолдарывыс база боттарының маадырлыг чоруун көргүскен.
Аянмаа Даваа, Чаа-Хөл ортумак школазының тыва дыл болгаш литература башкызы. (Кичээлге М. Сундуйнуң «Эки турачы аъттыг эскадрон» деп номундан медээлерни ажыглаан).
