ТывКУ-нуң студентизи Чаян Ондар «Мээң чуртум – мээң Рос­сиям» мөөрейниң тиилекчилериниң бирээзи болган. Ол «Мээң чоргааралым. Мээң төрээн чуртум» номинацияның очно чадазынга тиилээн. Ук мөөрей «Россия – хөй арга-шыдалдар чурту» президент платформазының төлевилели дээрзин сагындыраал.

«Тываның аныяктары» солуннуң штаттан дашкаар корреспондентизи Чаян Ондар-биле ужуражып чугаалашкан. Чаңчыл езугаар ооң өг-бүлезин сонуургадывыс. Чаянның авазы Долаана Ондар – химия башкызы, амгы үеде Сукпак ортумак школазының директору, ачазы Мерген Ондар –­­ чолаачы. 2 акылыг, 1 дуңмалыг. Боду школачы чылдарындан-на хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип келген. Амгы үеде ТывКУ-нуң чогаадыкчы хемчег­леринден чыда калбас. Ол ырлаар, танцылаар. «Евразия», «Студенчи час», «Отрядтың үнү» дээш оон-даа өске хемчеглерниң киржикчизи. Чайгы дыштанылгазында тыва студенчи отряд-биле Камчаткага ажылдааш келген. ТывКУ-нуң студентилери Камчаткага база тергиин чогаадык­чы салым-чаяанын, кызымаккай күш-ажылчызын көргүскенин билир бис.

Ам Чаян Ондарның төлевилели-­биле таныжаалыңар, аныяк номчукчу. Ооң тургускан төлевилели – «Ус-дарган эр кижиниң этномас­терскаязы». Ол төлевилелин эрткен чылын-на белеткеп эгелээн. Мөөрейниң бирги чадазында онлайн-­таныштырылганы эрткеш, ийиги чадазында Москвага төлевилелин камгалап алган. Удуртукчу башкызы – ТывКУ-нуң химия кафедразының доцентизи Ольга Кендиван.
Сибирь федералдыг округта Тыва шээр малды өстүрериниң талазы-­биле мурнуку одуругларда кел чыдар. 2016 чылдан бээр Тывада «Кыштаг» губернатор төлевилели амыдыралда боттанып турары көдээ ажыл-агыйның сайзыраарынга идиг болган. Тыва чон шаандан тура, кадыр-берге тайга-сын аразынга көшкүн амыдыралдыг болганындан өгнү ажыглап чораан. Кидис өг малчын кижиге кончуг таарымчалыг. Көжүп-дүжеринге эптиг, чайлаг-­чазагга баргаш, өгнү тип алыры дүрген болгаш белен.

Тыва чоннуң сууржуң амыдыралче шилчээнинден өгнү кылып билир ус-шевер кижилер ховартаан. 1950 чылдарга чедир көшкүн амыды­ралдыг чонну күш-биле коллективизацияже кииргенинден өг тыва кижиниң амыдыралынга херекчок апарган. Өгнү кылыры көңгүс уттундурган. Ооң дугайында чаңгыс-даа ном бижиттинмээн. Амгы үеде өгнү белеткээриниң талазы-биле дыка хөй чүүлдер уттундурган, онзагай талалары читкен. Ынчангаш тыва өгнү кылыр ажылдарны диргизип, келир салгалдарга арттырары чугула.

Малчыннар чоокка чедир өгнү Моол­дан садып алыр чораан. Сөөлгү ийи чылда бүдүн делегейде коронавирус хамчыының нептерээнинден Моол-­биле аргыжылганы соксаткан. Ооң уржуундан өглер садып алыры база бергедээн. «Ус-дарган эр кижиниң этномастерскаязы» тургустунуп келген байдалды ажып эртеринге дузалаар.
Тыва өгнү белеткеп кылыр болгаш ону сайзырадыры – төлевилелдиң кол сорулгазы. Баштай өгнү кылып белеткээр талазы-биле теоретиктиг билиглерни алыр, ооң соонда мастер-­класстарны эрттирер. Респуб­ликаның девискээринге бир дугаар өгнү тигерин көргүскен чуруктарлыг инструкцияны үндүрер. Төлевилелди амыдыралга боттандырып эгелээрге, өг кылыр ус-дарганнар немежир, аныяктарны хаара тудар.
Өгнү белеткээриниң технология­зы көшкүн амыдыралдыг чоннуң онзагай ус-шевер ажылы деп болур. Ында бодунуң езу-чаңчылдары сиңген. Ооң эптиг талазында – каш-ла минута дургузунда чазып ап азы чаңгыс шактың дургузунда чаа черге тип алыр аргалыы. Ону аът кырынга чүдүрүп алгаш, кызаа оруктап, кадыр-хаяларны, арттарны ажып чорааш, чаа черге тип ап болур. Ооң технологиязын салгалдан салгалче дамчыдып чораан.

Бир эвес дериг-херекселдерлиг этномастерскаяга ус-шеверлер ажылдап эгелээр болза, турисчи болгаш рес­торан бизнезинче аныяктарны хаара тудуп болур арга бар. Өгнү кылыры этниктиг болгаш экзотиктиг ажыл апаары чугаажок.
Ону ынчаар чугаалап болур барымдаазы хөй. Чижээлээрге, амгы үеде өглер туристерниң кичээнгейин хаара тудуп турар. Ону кажан-даа өгге чурттавайн чораан чоннар безин ажыглап эгелээн. Оон аңгыда, ресторан-кафе, садыг-магазин, аалчылар бажыңы кылдыр ажыглап турар таварылгалар хөй. Харын-даа өг хевирлиг чунар-бажыңнар безин бар.

Амгы үеде Тывада өг кылып турар чүгле 4 ус-шевер кижи чурттап турар. Оларның дугайында фильмни тырт­тырып алыр болза, аныяк мастерлерге өөредиглиг материал болуру чугаа­жок. Мастер-класстар болгаш чуруктарлыг инструкциялар, ус-шеверлерниң арга-сүмези тыва өгнү кылып белеткээриниң тургузуун кадагалап арттырып албышаан, ону ам-даа нептередиринге идиг болур.
Төлевилелди 16 хардан 30 хар чедир назылыг аныяк кижилерге таарыштыр тургусканын сагындыраал. Ол ышкаш этномастерскаяны Бай-Тайга кожууннуң Шуй суурунга ажыдары көрдүнген.

Алена НАН-ХОО.
#НКО #гранты #тыванын_аныяктары