Тываның аныяктар херээниң талазы-биле агентилелдиң удуртукчузу Эртине Куулар эрткен айда «Кежээки Кызыл» деп дорт эфирлерни эрттирип эгелээнин сактып тур боор силер, аныяк номчукчу. Аныяктарның дамчыдылгазы ам «Кежээки Тыва» деп аттыг апарганын сагындыраал. Ооң ээлчеглиг аалчызы – Азиана Увангур.

— Бөгүн Азиана-биле чоок таныжар бис. Кымыл ол, чүнү кылып турарыл дээш оон-даа өске айтырыглар хөй. Бир дугаары: кайы чер чурттуг сен, каяа школаны доостуң? Багай өөреникчи турган сен бе азы эки өөреникчи бе?
— Тес-Хем чурттуг мен, аңаа школаны доостум. Чүгле беш демдектер эвес-даа болза, чогум эки өөредилгелиг турдум. Школачы чылдарымда-ла хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип турган мен. Башкыларывыс биске волонтержуларның дугайында тайылбырлап, эки тура ажылдарже дыка хаара тудар турган. Оон Новосибирскиниң башкы университединче өөренип киргеш, бакалавриатты дооскан мен. Аңаа база-ла эки тура ажылдарынга киржип турдум. Тыва студентилерниң землячествозунуң болгаш өске-даа хөй-ниити ажылдар хөй турган.
— Увангур деп аттың утказын тайыл­бырлап көрем, бо сөстүң утказынга хамаарыштыр дыка үр боданып келген мен.
— Авамның чугаалааны-биле алырга, бистиң ада-өгбелеривистиң ук-дөзүнде моолдар чораан. Ынчангаш ол «угаангыр» дээн моол сөс-түр. Хөй чылдар эртерге, дылдың өскерлиишкиннеринге таваржып, увангур апарган. Мен сөстүң чүгле бо тайылбырын билир мен. Өске утказы бар-даа чадавас.
— Чоокта чаа Россияның школачылар шимчээшкининиң Тывада координатору кылдыр ажылдап эгелээниңни билир мен. Бо шимчээшкинниң ажыл-чорудулгазының дугайында чугаалап көрем. Оон аңгыда ниитизи-биле кандыг планнарлыг сен?
— Ындыг-ла үр эвесте, бир ай-даа четпээн боор, Россияның школачылар шимчээшкининиң регионалдыг коор­динатору болуп ажылдап эгеледим. Ооң салбырлары Россияның регион бүрүзүнде тургустунган. Тывада хөй-ниитижи, идепкейлиг школачылар хөй. Ында «Вожатыйлар лигазы», «Буянныг чорук дыштанылгаже чорбас», «Эко-отряд РШШ» экологтуг төлевилелге, «РШШ-ниң шыдыраазы», «РШШ-тиң спорту» дээш оон-даа өске төлевилелдер бар. Школачылар шимчээшкини таварыштыр уруглар Бүгү-россияның «Океан», «Орленок», «Артек», «Смена» лагерьлеринге дыштаныр аргалыг. Оон аңгыда школачыларга янзы-бүрү мөөрейлерни эрттирип турар. Регионалдыг деңнелге тиилээр болза, Бүгү-россия чергелиг шуулганнарга, олимпиадаларга киржир эргени алыр. РШШ таварыштыр грантыларга база киржип болур.
— Дорт эфирде сээң фамилияң дугайында комментарийлер кээп тур. «Мээң клазым башкызының адазының адын Увангур дээр» деп бижээн-дир. Хирези, шаанда паспорттар кылып турган үеде, атты фамилия кылдыр азы адазының ады кылдыр бижээн чадавас боор.
— Ийе, мен база ынчаар бодап тур мен.
— Бодуңнуң төрээн кожуунуңга чүнү өскертиксээр-дир сен? Тес-хемчилерниң, ылаңгыя аныяктарның, эки амыдырап-чурттаарынга, сайзыраарынга чүү херегил? Бодуңнуң күзелдериңни чугаалап көрем.
— Мен бодаарымга, Тес-Хемге улуг, чараш, делгем спортчу залдыг школаны тудар болза эки. Мен Самагалдайның 1 дугаар школазынга өөренип турган мен, ол – эң-не эрги оран-сава-­дыр, коридорлары кызаа, класстары-­даа бичии-бичии. Кызылда болза, класс­тар дыка улуг, дериттингени-даа эки болгай. Оон аңгыда бассейн турар болза эки, «Эзирлерниң уязы» төлевилел езугаар спортчу зал туттунуп эгелээнинге өөрүп тур мен.
— Тываның удуртукчузу Владислав Ховалыг федералдыг сайыт-биле школалар, садиктер тудуунуң дугайында чугаалашканын билир мен. Сээң күзелиң бо чоокку үеде бүдүп болур-дур.
Дараазында айтырыг: хөй-ниити ажылдарынга канчап киржип эгеледиң? Чүү чүве идиг болганыл?
— Школачы тургаш-ла, 11 класска турган боор мен, дагдыныкчыларывыс Сырга Алексеевна, Ольга Сергеевна, Адам Альбертович мени болганчок-ла янзы-бүрү хемчеглерже кыйгырар турган. Аныяктар хүнүнде-даа хемчеглерге киржип турдум. Авам ону шуут бадыткаар. Новосибирскиге база аныяктарның кичээнгейин хаара тудар активтер хөй турган. Ийиги курска өөренип тургаш, «Тюрктарның алдыны» шуулганга киржир аас-кежиктиг болган мен. Аңаа бир дугаар меңээ төлевилел бижиирин өөреткен. Шуулганга киржир дээш бир төлевилелди белеткеп алгаш четкен мен, аңаа чедер-четпестерин эдип берген. Оон «Алтай. Өзүлдениң базымнары» шуулганга киришкеш, «Делегей чырык» төлевилелимни камгалап алган мен.
Новосибирскиге өөренип турган-даа болзумза, грантыга алган акшамны Тывада эш-өөрүмче шилчидип бээримге, олар суурларны кезип, төлевилеливисти боттандырган. Ол – мээң бир дугаар чедиишкинниг боттанган төлевилелим-дир. Ооң соон­да, ийи дугаарында, база-ла «Алтай. Өзүлдениң базымнары» аныяктар шуулганынче киржип чорупкан мен. Шынап-ла, ол тергиин шуулганнарның бирээзи чүве. Үш дугаар киржип турумда, мээң төлевилелим шуулганның амыдыралга эң-не чедиишкинниг боттанган төлевилели деп үнелелди алган.
— Мен «Алтай. Өзүлдениң базымнары» аныяктар шуулганга 2011 чылда киришкен мен. Ынчан «АӨБ» шуулган бистиң «Дүрген» ышкаш майгыннар тип алгаш, арыг агаарга эртип турганын сактып тур мен. Аңаа Алтайның бүдүрүкчүлериниң барааннарын көргүзүп турган. «Алтайның медунуң» хүнү, «Алтай далганының» хүнү, «Алтай быштааның» хүнү дээш оон-даа өске. Кайгамчыктыг шуулган деп билир мен. Ынчан сээң бажың дүгү кызыл өңнүг турганын сактып тур мен.
— Бажым дүгү ногаан өңнүг безин турган.
— Ам келген айтырыгларны номчуптайн. Бо чылын школада башкы болуп ажылдап эгелээн мен. Шуулганнарга киржир дизе, кайнаар баарыл?
— Баштай бистиң республикавыс­тың иштинде шуулганнарга доктаап көрээлиңер. Аныяктар ортузунда эң-не билдингир апарган шуулган – «Команда-2030». Аңаа база грантыларга киржип болур. Бо шуулганга социал төлевилелдерин-даа, бизнес төлевилелдерин-даа аныяктар киирер аргалыг. Чыл санында эртип турар, бо чылын коронавирус аарыы­ның уржуундан эртпейн барып болур бе?
— Амдыызында аныяктар шуулганын шуут эрттирбес деп шиитпир үнмээн, ынчалза-даа сентябрь айда онлайн-хевирге организастаарын көөр бис. Ол бистиң бир дугаар арга-дуржулгавыс болур.
— Мен бодаарымга, ол бистиң аныяк­тарывыстың эң-не чугула шуулганы деп бодаар мен. Аңаа аныяк лидерлерни илередип, идепкейжи аныяк­тар арга-дуржулгазы-биле солчур.
Сибирь федералдыг округту алыр болза, «Алтай. Өзүлдениң базымнары» шуулган бар-дыр. Бистиң аныяк­тарывыс бо чыышка чыл санында киржип турар, оларга катчып ап болур. «Эчис сорулгаларның девис­кээри» дээш аныяктар чыыштары дыка хөй.
— Мен база бичии немептейн. Бирюса, Байкал, Таврида, Острова, Евразия дээш чыыштарны адаар болза, дыка хөй. Шуулганнарга киржир мурнунда төлевилелин тургузуп, бүрүткелди эртип алыр. Ону кылырынга бис күзелдии-биле дузалажыр бис.
Амгы үеде Лодой кайда чурттап турарын билир сен бе?
— Москвада.
— Ынчаар болза, Москвадан айтырыг: школага башкылап ажылдаар күзелиң бар бе?
-Ийе, бар. Харын-даа планнарым безин бар.
— Мергежилиң кандыгыл?
— Башкы университедин дооскан мен. Мергежилим – культуролог. Тываның төөгүзүн башкылап турган мен. Чаштар-биле ажылдаары дыка солун ышкажыл. Мээң авам, кырган-авам шупту башкылар.
— Төлевилелди тургузарынга база камгалаарынга чүү эң-не чугула черни ээлеп турарыл?
— Бис чоокта чаа Самир Аспан-оол-­биле кады бо темага лекцияларны номчуп турдувус. Ооң сорулгазы, түңнелдери, командазы дээш айты­рыглар хөй. Бир эвес дуза дилээр болза, тодаргайы-биле айтып берип болур мен.
— Каш грант тиилеп алган сен? Кандыг төлевилелдер-биле?
— Бир дугаар «Мир ярче» — ынчан 20 харлыг турган мен, 100 муң акшага, 2 дугаары база-ла ол төлевилелим. Ооң соонда президент грантыларынга киржип, хөй-ниити организацияларынга төлевилел кылырынга дузалажып эгелээн мен. Херек кырында, Тывада аныяктар аажок идепкейлиг. Чамдыкта төлевилелдерни камгалап шыдавайн баар таварылгалар турар. Төлевилелди шын бижииринге өөренип, аныяктар херээниң талазы-биле агентилелге кээп, дузадан дилеп болур.

Алена НАН-ХОО бижээн.
Тыванын аныяктары/Молодежь Тувы