Удавас үнер Пар чылды уткууру болгаш Шагааны байыр- лап эрттирери-биле холбаштыр Тываның Камбы-ламазының I-ги оралакчызы Дид Камбы-лама Омак Маа-Хөөевич Сарыг «Тываның аныяктары» солуннуң корреспондентизиниң ай- тырыгларынга харыылаан.
– Экии, башкы. Уткуур деп ту- рарывыс Пар чылында амыды- рал-чуртталга кандыг болурул?
– Экии, хүндүлүг чонум! «Тыва- ның аныяктары» солуннуң ажыл- дакчызы келгенинге өөрүп тур мен, чүге дээрге тыва чону дээш сагыжы аарып, кызып ажылдап чорууру дээрге-ле хүндүткел-дир.
Үнүп орар 2022 чыл – 5 сарыг меңгилиг, суг олуттуг, кара Пар чылы.
Пар чылы кижи бүрүзүнге эвилең-ээлдекти, экини хайыр- лаар. Пар дээрге күчү шыдалдыг, уян сеткилдиг анаа эвес амытан болуп турар. Чылдың ээзи идеп- кейжи эвес чорукка хөңнү чок. Тодаргай сорулгаларны чедип алыр дээш, карак-кызыл ажылдап турар, чаныш-сыныш чок, күштүг күзел-соруктуг кижилерже көр- нүр. «Чалгаа болбас болза эки, шимченип, эки кызыңар даан, шуптузун бээр мен» – деп турар амытан.
Улуг назылыг кижилер болгаш бичии чаштарга арай шириин чыл.
Чыл боду эки. Ынчалза-даа ка- дыыңар камнаңар деп турар. Өт,
баар, чүстер, херээжен улустуң аарыгларынга оваарымчалыг болур болза эки.
– Ай календарының аайы-би- ле Пар чылы февраль айның кайы хүнүнде үнерил, башкы?
– Февраль 2-де Пар чылы дүжер. Эртенгиниң 3 шак 40-ден 5 шак 40-ге чедир чизе шагы. Ол үеде саң салбас болза ажырбас. Чүгле одуг турары эң-не чугу-
ла чүүл. Кажан хүн бедип үнүп кээрге, шайын чажып, артыштыг саңын салып, оран-таңдызынга чалбарып болур.
Бир эвес саң салып четтикпээн улус бар болза, хомудап, муңгараан ажыы чок. Бир ай иштинде саңны салып, чалбарып болур. Ында кор- гунчуг, айыылдыг чүүл чок.
Шагаа хүнүнде кетпес ужурлуг хевин кедер деп турар. Чижээ- лээрге, от олуттуг кижи кызыл хеп кетпес болза, ол хүн кедер. Чер олуттуг кижи болза, сарыг өңнүг хепти кедип алыр дээн уткалыг. База столга чивес че- мин салыр болза эки деп турар. Чижээлээрге, суг олуттуг кижи балык чивес болза, балык салыр, ону чиир деп турар.
Шагаа хүнүнүң эртенинде «Чүк үндүрери» деп ёзулалды кылдырар болза эки. Хүрээге кел- геш, лама-башкылардан айтырып болур.
– Тыва чонувуска чүнү күзеп каар силер, башкы?
– Мээң чугаалаксаарым болза, Бурятияның Камбы-ламазы Дам- ба Аюшеев Тывага бир дугаар келгеш, Енисейниң агымын көрүп ора, чугаалаан:
«Тыва чонну кажан-даа хо- мудадып болбас чон-дур. Чүге дээрге хеминиң агымын көр даан, дүргенин… Оларны хүндүлеп чоруур болза, тыва кижиниң сет- кили биче-дир» – деп, чугаалааны ханы уткалыг.
Тыва чон черле маадырлыг чон. Соокту-даа, изигни-даа тоовас, уян сеткилдиг, тура-со- руктуг. Ажыг суг арага ижиптер кижилер бар дээрзин билир бис. Ынчалза-даа арага дээрге тыва- ларның эвес-тир. Ооң орнунга тыва ак чемнеривисти кылып, ногаа, огород, дүжүт ажылынче болгаш мал-маган ажылынче үнүңер!
Чонумга чагыырым болза, бот-боттарыңарга ынак болуңар. Сени бир-ле кижи хомудадыпкан болза, ол кижиже хомудап чорба! Өг-бүлеңер быжыг тудуңар, ажы- төлүңер эки өөредиңер! Шагаа- биле! Курай, курай, курай!
Алдынай СААЯ.
