2018 чылдың июнь 5-те «Урянхай-тыва энциклопедияны» белеткээрини болгаш парлап үндүрериниң дугайында» ТР-ниң Чазааның доктаалы үнген. Ооң соонда филология эртемнериниң доктору, Национал музейниң директору Каадыр-оол Бичелдейниң удуртканы «Тыва делегей» республиканың хөй-ниити организациязы ол-ла чылын Президент грантыларынга киришкен.
2018 ук организация грантыны тиилеп алгаш, «Урянхай-тыва энциклопедия» төлевилелди боттандырып эгелээн. Төлевилелдиң кады ажылдажылгазынче национал архив база кирген.
ТР-ниң национал архивиниң ажылдакчыларынга улуг масштабтыг, 2 томнуг энциклопедияны кылып белеткээр төлевилелге киржири харыысалгалыг болбас арга чок.
Эртем ажылын бижииринге архив материалдары кол черни ээлээри билдингир. Архив медээлери янзы-бүрү шинчилелдерниң үндезини болур. Олар шинчилелдиң, эртем ажылының, материалдың кол барымдаазы болуру чугаажок. «Урянхай-тыва энциклопедияны» белеткеп тургаш, дыка хөй авторлар архив материалдарынга даянган болгаш Национал архив-биле сырый ажылдаан. А архив албанының ажылдакчылары боттарының талазында шинчилекчилерге болгаш энциклопедияның авторларынга шыдаар шаа-биле дузалаан.
Национал архивтиң килдис эргелекчизи Маадыр Кууларның дыңнатканы-биле алырга, темалар янзы-бүрү турган: көдээ ажыл-агый, бүдүрүлге, суурларның аттары, Тываның күрүне болгаш политиктиг ажылдакчыларының дугайында дээш оон-даа өске.
Бо удаада Тываның архив ажыл-херээниң төөгүзүнүң, ооң хөгжүлдезиниң дугайында, республикага архив херээн сайзырадырынга үлүг-хуузун киирген сураглыг архивчи кижилерниң дугайында база Социалистиг күш-ажылдың Маадырларының дугайында материалдарны энциклопедияже киирген. Маңаа дыка хөй архив материалдарын көрүп, барымдааларның шынныын катап-катап хынаанын Маадыр Куулар демдеглээн.
Энциклопедияны белеткеп тура, «ТАР-ның Сайыттар чөвүлели», «ТАР-ның Биче хуралының Президиуму», «ТАРП-ның ТК», «Тыва АСС-ниң Сайыттар чөвүлели», «Тыва АСС-ниң Дээди чөвүлели», «Президентиниң болгаш ТР-ниң Чазааның Администрациязы. ТР-ниң Чазааның Аппарады», «Тываның обком КПСС», «ТР-ниң Архив агентилели» дээш оон-даа өске архив фондузу-биле ажылдаан.
Ажыл элээн каш чыл үргүлчүлээн. Энциклопедияже кирер материалдарны кол ажылындан аңгыда кылып турганын архив ажылдакчылары демдеглээн. Социалистиг күш-ажылдың Маадырларының дугайында медээлер эвээш болганындан материал чыыры бергедээшкиннерге таваржып турган. Архивчилерниң дугайында медээ база шак-ла ындыг байдалда. Чамдык таварылгаларда четпес медээлерни хоочуннарның бажыңнарынче чедип тургаш азы телефон таварыштыр харылзаа-биле чыып ап турганнар.
Бо үе дургугнда архивчилер төлевилелге идепкейлиг киришкеннер. Чаңгыс-даа хурал-суглаа үспейн, «Тыва делегей» хөй-ниити организациязы-биле сырый ажылдааннар.
Алена НАН-ХОО