Бо хүн чүнү сагыза экил?
Шагаа айының чаазының мурнунда хүнде-бүдүүнүң хүнү дээр. Ол хүн аал-өреге бүрүзү өгнүң азы бажыңның ишти-даштын арыглап, ийи-үш хүн одаар ыяжын хирээлеп,чарып алыр. Эът-чем үүжезин эргизип, белек-селээн белеткеп алыр. Шагаада кижиге кара өңнүг белек бээрин шеглээр.
Бүдүүнүң хүнүнде аргалыг-ла болза аалдар кезивезе эки. Чылдың сөөлгү хүнүнде аал-оранынга турарга, буян-кежик доктаар. Элдеп, хай-бачыттан серемчилелдиг болур. Бүдүүнүң хүнүнде тояан кижи, чаа-чылда тояар кижи болур. Ол дүне өске өгге хонар-болза сүнезини аза бээр. Бүдүүнүң хүнүнде ытка каржыланып,ону эттеп согарын шеглезе эки. Мону хажыдар болза,үнүп турар чаа-чылда хай-бачытка таваржып болур.
Бүдүүнүң дүнөзинде чаш уруглардан өске кижилер аргалыг болза удуваза эки. Удуваан кижи эрлик оранының элчилериниң удаан кижини-өлген-деп санаар кара даңзызынга кирбес, харын-даа бир сергек хүн, бир чылды кижиге немээр. Ол дүне өг-оран иштин караңгы тургуспас. Кежээки караңгы имир дүжер билек, өреге бүрүзү чулазын азы сайгылгаанын кывыскан турар болза эки. Хып хонган от-чула өг-оранга кара хай-бачыт киирбес, камгалакчы болур-деп сүзүглеп турар, эң сүзүглелдиг байырлал.
Кандыг-даа чоннуң улуг байырлалдарында хамыктың мурнунда ук чоннуң буруңгу культуразы, үе-дүптен сагып, хумагалап чорууру чаңчыл-ёзулалдары көстүр, хей-аъды национал чоргааралы илерээр. Ындыг байырлалдарны — национал дээр ужур-утказы-даа ол. Шагаа база ындыг, тыва чоннуң национал байырлалы, эң бедик сүзүглелдиг байырлал. Шагаа байырлалында чаламаны баглаар. Ол база ужурлуг ак, ак-көк, сарыг дадаазыннарны баглаар. Мында өңнер безин ужурлуг. Ол чүл дээрге чаа-чылда кижиниң бүгү-ле ажыл-херээ ак чолдуг бооп чогунгур болзун, ооң сагыш-сеткили ак-көк дээр дег аяс турзун. Эрги чылда бүтпээн күзелдери бүдер болзун-деп сүзүглээри болур. А сарыг өң база-ла оттуң, хүннүң от демдээ. Ол өң сарыг шажынның номналының чырыын сүзүглээн өң болур.
Шагаа тускай чемнерлиг. Бир талазында сүзүглел, ийи талазында хүндүткел уткалыг.
Чижээ: Хырбачага, үүже-даа дижик, оларны эъттиң эңне чиштиин бодап, эъдин, чаан хээй кезип холуп, а хырбачага — ижин-баардан бүүрекке чедир. Үүжеге-чилиглиг сөөктерлиин, борбак эъттиин холуп белеткээн боор. Шагаада саржаглыг кадыкты, чодураалыг чөкпекти, ааржы, ээжегейни амдан-сүзүүннүг чем кылдыр салыр.
Ак сүттүг шай-чажыг чажар эң сүзүглелдиг чем.
Арбай далганы-хүндүткелдиң база сүзүглелдиң чеми:
1-де — ону бурган баарынга саржаг, чөкпек, ааржы-биле кады ширээге делгеп салыр. Ону тывалар бурган чеми — деп сүзүглээр.
2-де — эң хүндүлүг улуг назыныгларга азы бедик эрге дужаалдыг кижилерге тараа, ааржы, саржаг-биле кады салыр хүндүткел чеми.
Ооң-биле чергелештир шагаа чемнеринге:
1-де — хоорган далган болгаш хан.
2-де — чишке сокан сувай бениң иштиниң эдир чаа-казы, согажа, аът чалы-биле катай согаашка холуп соктап каан чочак болгаш тырткан хамааржыр.
Индра Ооржак.
#шагаа #чаачыл #байырлал #тыванын_аныяктары
