Тываның аңгы-аңгы булуңнарында хөй ажы-төлдүг, хөй-ниитижи, үлегерлиг аныяк адалар хөй. Кандыг-даа ада — бичии күрүнениң, өг-бүлениң баштыңы. Ол уруг-дарыынга үлегерин көргүзүп, хүндүткелге, кижизиг чорукка өөредип чоруур.

Тывада чарлаттынган Өг-бүле чылы төнүп турда, «Тываның аныяктары» солуннуң редакциязы аныяк ада Ай-Хаан Хомушку-биле ужуражып, ооң өг-бүлезин номчукчуларга таныштырарын кызыткан. Ай-Хаан Хомушку «ТА»-ның уруглар кижизидилгезинге хамаарышкан айтырыгларынга харыылаан. Ол – Кызыл хоорай судунуң ажылдакчызы. Өөнүң ишти Шончалай Шолбановна-биле 2 оолдуң, 2 кыстың аас-кежиктиг ада-иези болурлар.

— Мээң уругларым – олар кандыгыл?
— Мээң уругларым делегейде эң-не чаптанчыг, кайгамчыктыг чараш, эң-не тергиин деп санаар мен. Олар – мээң аас-кежиим, байлакшылым, чуртталгамның ужур-утказы.

— Бичии чаштар төрүттүнүп келирге, ол өөрүшкү бе азы амыдыралда хөй-ле айтырыглар немежир байдал апаар бе?
— Меңээ уруг-дарыым чүгле өөрүшкүнү эккээр, олар кажан-даа меңээ аар-берге, нарын айтырыг кылдыр санаттынмас.

— Өг-бүлеге эр кижиниң кижизидилгезиниң идеалы чүдел? Силер уруг­лар кижизидилгезинде кымның үлегер-чижээн алдыңар?
— Бодумнуң амыдырал-чуртталгамда кезээде ачамның үлегерин эдерип чоруур мен. Ол күш-ажылгыр болуру чугула деп чагып чораан. Ону биске боду херек кырында көргүскен. Ооң кижизидилгези шыңгыы кижи, ынчалза-даа өйүнде. Ачамның ачызында эки кижизидилгелиг болуп, корум-чурумга өөренген мен.

— Аныяк өг-бүле болгай силер, бажыңыңарда эр азы херээжен кижиниң кылыр ажылдары деп хуваалда бар бе?
— Бистиң өг-бүлевисте чаңчыл езугаар аар-кадыг ажылдар менде онаашкан, а өөм ишти бажың иштиниң чылыг-чымчак, таарымчалыг байдалдарын харыылап турар. Ынчалза-даа кандыг-даа таварылгаларда бот-боттарывысты деткижип чоруур бис.

— Кижизидилге айтырыынга хамаарыштыр силерниң чедиишкиниңер чүдел?
— Улуг оглумнуң өзүп-доругуп кел чыдары – шын кижизидилгениң түңнели деп бодаар мен. Оглумну үргүлчү улугларны хүндүлээр, бичии кижилерни базынчактавас, эки өөредилгелиг болурун чагыыр-дыр мен. Улуг оглумдан бичии дуңмалары үлегерни алыр. Хөй катап чугаалап турарымдан чадавас, үре-түңнеливис бар. Ол дөрт чыл улаштыр школада тергиин эки өөредилгелиг школачыларның санынче кирген. Чамдыкта клазындан чааскаан-даа эки түңнелдерлиг болур, үргүлчү мөөрейлерге, олимпиадаларга киришкен турар. Школаның администрация­зындан оглумнуң эки өөредилге-кижизидилгезинге хамаарышкан өөрүп четтириишкин бижиктери, эки сөстер дыңнааш, чоргаарланыр мен.

— Аданың талазындан чуртталгада кандыг частырыг кылган силер, ону канчаар эдип алдыңар?
— Бодаарымга, бир дугаар оглумну эмин эрттир чассыдып турган боор мен. Ол чүнү күзээр-дир, авазы-биле кады садып турган бис. Ынчан эмин эрттир аныяк турганывыстан база бир дугаар өпеяавыс боорга, чассыдып каапканывыс ол. Чоор­ту ооң аажы-чаңы көстүп эгелээн: харам, чүгле бодун бодаар, ыглаар-сыктаар дээш оон-даа өске. Бо байдалды эдер дээш, оглувустуң кижизидилгезинче кичээнгейни салып эгелээн мен.

— Багай чаңчылдарны чүү деп бодаар силер: эр кижи ону тиилеп шыдаар бе?
— Бир дугаарында, ол – таакпылаашкын. Оон улаштыр алыр болза, интернет четкизи, телевизорга чагыртыры, аазаан сөзүнге ээ болуп шыдавазы, эш-өөрү-биле гаражтарга чыглыры дээш оон-даа өске багай чаңчылдарны адап болур. Дыка хөй аныяк адалар таакпыны болгаш телефонну модада деп бодаар. Ынчалза-даа ол дыка улуг частырыг-дыр. Ынаар кижиниң кадыкшылынга хорадан аңгыда, эң-не чугула чүүлү чарыгдаттынып турар – үези. Бо багай чаңчылдарның орнунга кижи дыка хөй ажыктыг чүүлдерни кылып ап болур. Оон адырлыр дизе, кандыг-даа кижиге быжыг туруш, шыдамыккай чорук херек. Ол ышкаш бодунга ажыктыг ажылдарже чардыгар болза эки.

— Уругларыңарга кандыг номнар номчуп бээр-дир силер? Ол ышкаш аныяк адаларга кандыг номну номчуурун сүмелексээр силер?
— Колдуунда өөредиглиг тоолдар: «Колобок», «7 анай база бөрү», «Федорнуң муңгаралы», «Мойдодыр» дээш оон-даа өске. Шак мындыг номнар уругларның угаан-бодалын сайзыраарынга, кээргээчел чорукка өөредир. Аныяк адалар база уруг-дарыынга эң-не бөдүүн тоолдарны, кыска чечен чугаа­ларны номчуп бээри күзенчиг.

— Уруг чурум чок, чугаа дыңнавайн барган болза, ону кезедири албан бе?
— Чок, эттеп-шымчып азы кончуп турда, кымга-даа багай болгай. Ол үеде уруг биле ада-иениң аразында харылзаа баксыраар. Ону өске үлегер-чижектер-биле тайылбырлааны дээре.

— Уругларыңарга хүн бүрүде база моон-даа соңгаар чүнү өөредиксээр силер?
— Бир дугаарында, күш-ажылгыр болуру, ооң соонда бот-боттарын деткижери. Ол дугайында уругларымга хүннүң чугаалап турар мен. Келир үеде уран чүүлге ынак болурунга база херек апарганда, «чок» деп сөстү чугаа­лап чоруур кылдыр өөредир мен.

— Уругларыңарның салган эң-не берге айтырыын сактып көрүңерем.
— Оглум 3 харлыг тургаш, кырган-ачазының, мээң ачамның, дугайында айтырган. (Ол оглум төрүттүнмээнде, чок апарган). Ол хүн оглумга чүү деп харыылаарын билбейн барган мен. Бичии чаш кижиниң угаан-медерелинге аарышкылыг болбазын дээш, кырган-ачазы дээрден хайгаарап чоруур деп тайылбырлаарын кызыткан мен.

— Силерниң бодалыңар-биле, ада кижиниң хүлээлгези деп чүл ол?
— Уруг-дарыының мурнунга харыысалга-дыр, оларның келир үезиниң дугайында бодаар. Уруг-дарыгның сонуургалдары бирги чергеде турар ужурлуг.
— Айтырыгларга харыылааныңар дээш четтирдим.
Мира КОНГУЛ-ООЛ,
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.