Ак-Довурак хоорайга элээди оолдар чевеглер үреп, кончуг багай чүүлдү кылган деп, эки эвес медээни дыңнаваан кижи чок. Барыын-Хемчик кожууннуң херээжен чурттакчызы акызының чевээнге кээрге, үрегдеп каапкан болган…
ТР-ниң ИХЯ-ның дыңнатканы-биле, ук үүлгедигни кылган оолдар туттурган, ук чевеглерни үрегдээнин билингеннер. Олар 5, 6, 7 класстың өөреникчилери болган. Олар назы четпээннер-биле ажылдаар килдистиң бүрүткелинде чогумча чок өг-бүлелерден оолдар болган.
Бо таварылгага хамаарыштыр башкылар, шажын-чүдүлге ажылдакчылары «Сылдысчыгаш», «Тываның аныяктары» солуннарның корреспондентизи-биле чугаалашкан.
Кызылдың 9 дугаар гимназия-школазында «Улусчу ужурлар» төвүнүң методист башкызы Лариса Ооржак: «Тыва өг-бүлеге шаандан тура, ажы-төл биле ада-иениң аразында бижиттинмээн хоойлулар, хоруглар бар. Бичии уругларның баар-барбас черлери, чиир-чивес чемнери, чугаалаар-чугаалавас, дыңнаар-дыңнавас чүүлдери турар…
Чевег-хөөр кезиир, ону үрегдээр, чазарлаар байтык, кижи чок болган бажыңче безин бичии уруглар барбас ужурлуг. Чаш кижиниң куду чайлып, ооң сагыш-сеткили кемдеп, аарып болурунуң айыылы бар. Ынчангаш тыва чон уруг өзүп, угаан-медерели бышкыже, хөй улус чыылган черже ажы-төлүн эдертпес чораан: куда болуп турар черже-даа, кижиниң сөөлгү доюнче-даа.
Чараш езу-чаңчылдар, хоруглар өг-бүлеге хевирлеттинер.
Ак-Довурак хоорайга болган өөреникчи оолдарның чевег-хөөр кезип, үрегдеп турарынга ада-иениң талазындан «ынчанмас, хоржок» деп эге билиишкинни өөретпээни, ажы-төлүн чагывайн чораанының түңнелин бадыткап турары ол. Шаанда салаазы-биле безин хөөрлер уунче айтып болбас, сөөлдей бээр дээр чүве.
Сүт-Хөл биле Бора-Тайга аразынга эрги хөөрлер чаны-биле кижи оюп чорааш, караан шийипкеш халып бар чыдар болгай. Чүге дизе ада-иениң «хоржок» деп дүрүмүн сагыыр, дыңнаар, ону черле хажытпас боор. «Кижизиг, чурумнуг, дыңнангыр ажы-төл ада-иениң үлегеринден хевирлеттинер» деп, улуг этнограф Монгуш Кенин-Лопсан башкывыс «Улусчу ужурлар» деп номунда тода бижээн.
Уруглар кижизидилгезинге ада-иениң бот-үлегери чугула, уруг-дарыгны кээргээр сеткилдиг, каяа-даа чорааш, уг-баш чок тенектенмес, чок болган кижиниң мөңге дыжын үреп болбас дээрзин салгалдарынга билиндирери — оларның хүлээлгези».
Цеченлинг хүрээзиниң мурнундан Мерген башкы: — Бо болуушкун шаандан тура, бистиң ада-өгбеден дамчып келген езу-чаңчылдарывыска шуут таарышпас болуп турар. Бир-ле дугаарында, өг-бүлениң талазындан кижизидилге четпейн турары. Бир талазында школада башкыларның буруузу база бар деп санаар мен. Бичии оолдарның өг-бүлезинде кандыг байдалдыг чурттап турарын хыналдага алыры чугула. Бо таварылгада дүрген-не оолдарны, ада-иезин буруудадырын бодавас болза эки. Шупту байдалдарны өөренип көргеш, аргалыг-ла болза, моон соңгаар ындыг байдал тургустунмас кылдыр ажылды чорудар.
Чевегде ада-өгбелеривистиң сөөгү шыгжаттынган болган соонда, ону ыдыктыг чер кылдыр көөр ужурлуг. Мөчээн кижилерни хүндүлеп, кедээр орнукшудар болгай бис. Чевег ээлерин дүвүредир хамаанчок, бичии улус ынаар безин чоокшулап болбас. Кижи бүрүзү бичиизинден тура-ла, ону билген турар болза эки. Сөөлгү үеде харын орус чоннуң езу-чаңчылы-биле тыва чон чевегни чаартып, эргиир апарган…
Амгы үеде чамдык өг-бүлелерде кижизидилге айтырыы кошкап турар апарган. 20-30 хар үези чамдык аныяк ада-иелер боттары безин ол айтырыгны орта билбес деп болур. Билбезинден ажы-төлүн чагып-сургавайн турар деп көөр мен. Сайзыраңгай үеде ада-ие чай чок ажылдап турары билдингир. Ынчалза-даа ажы-төл, ооң кижизиг чоруу бирги черге турар ужурлуг. Ажы-төлүн ада-иези чагып, хай-чазыылга өөретпээнинден ындыг таварылгалар болуп турар деп бодаар мен. Бичии кижиде буруу чок, аңаа кым-даа ынчап болбас деп чүвени өөретпээн, тайылбырлап бербээн-дир. Бир эвес чугаалап берип, уругларынче кичээнгей салып турган болза, ындыг чүүл турбас. Кижи бичиизинде чевег баар деп бодал сагыжынга кирбес, харын-даа коргар деп болур.
Амгы үеде Ак-Довурак хоорайда ажылдап турар лама башкылар чок. Ол талазы-биле чүнү канчап болурун база өөренип көөр бис. Республикада шупту школалар-биле сырый харылзааны тударын кожууннар, суурларда ажылдап турар лама башкылар-биле сүмележип, боттарывыстың талавыстан ажылдарны организастап кылыр бис.
#вандалы #могилы #осквернение #мвд #школьники #акдовурак #тыванын_аныяктары_сылдысчыгаш_солуннар
ТР-ниң ИХЯ-ның дыңнатканы-биле, ук үүлгедигни кылган оолдар туттурган, ук чевеглерни үрегдээнин билингеннер. Олар 5, 6, 7 класстың өөреникчилери болган. Олар назы четпээннер-биле ажылдаар килдистиң бүрүткелинде чогумча чок өг-бүлелерден оолдар болган.
Бо таварылгага хамаарыштыр башкылар, шажын-чүдүлге ажылдакчылары «Сылдысчыгаш», «Тываның аныяктары» солуннарның корреспондентизи-биле чугаалашкан.
Кызылдың 9 дугаар гимназия-школазында «Улусчу ужурлар» төвүнүң методист башкызы Лариса Ооржак: «Тыва өг-бүлеге шаандан тура, ажы-төл биле ада-иениң аразында бижиттинмээн хоойлулар, хоруглар бар. Бичии уругларның баар-барбас черлери, чиир-чивес чемнери, чугаалаар-чугаалавас, дыңнаар-дыңнавас чүүлдери турар…
Чевег-хөөр кезиир, ону үрегдээр, чазарлаар байтык, кижи чок болган бажыңче безин бичии уруглар барбас ужурлуг. Чаш кижиниң куду чайлып, ооң сагыш-сеткили кемдеп, аарып болурунуң айыылы бар. Ынчангаш тыва чон уруг өзүп, угаан-медерели бышкыже, хөй улус чыылган черже ажы-төлүн эдертпес чораан: куда болуп турар черже-даа, кижиниң сөөлгү доюнче-даа.
Чараш езу-чаңчылдар, хоруглар өг-бүлеге хевирлеттинер.
Ак-Довурак хоорайга болган өөреникчи оолдарның чевег-хөөр кезип, үрегдеп турарынга ада-иениң талазындан «ынчанмас, хоржок» деп эге билиишкинни өөретпээни, ажы-төлүн чагывайн чораанының түңнелин бадыткап турары ол. Шаанда салаазы-биле безин хөөрлер уунче айтып болбас, сөөлдей бээр дээр чүве.
Сүт-Хөл биле Бора-Тайга аразынга эрги хөөрлер чаны-биле кижи оюп чорааш, караан шийипкеш халып бар чыдар болгай. Чүге дизе ада-иениң «хоржок» деп дүрүмүн сагыыр, дыңнаар, ону черле хажытпас боор. «Кижизиг, чурумнуг, дыңнангыр ажы-төл ада-иениң үлегеринден хевирлеттинер» деп, улуг этнограф Монгуш Кенин-Лопсан башкывыс «Улусчу ужурлар» деп номунда тода бижээн.
Уруглар кижизидилгезинге ада-иениң бот-үлегери чугула, уруг-дарыгны кээргээр сеткилдиг, каяа-даа чорааш, уг-баш чок тенектенмес, чок болган кижиниң мөңге дыжын үреп болбас дээрзин салгалдарынга билиндирери — оларның хүлээлгези».
Цеченлинг хүрээзиниң мурнундан Мерген башкы: — Бо болуушкун шаандан тура, бистиң ада-өгбеден дамчып келген езу-чаңчылдарывыска шуут таарышпас болуп турар. Бир-ле дугаарында, өг-бүлениң талазындан кижизидилге четпейн турары. Бир талазында школада башкыларның буруузу база бар деп санаар мен. Бичии оолдарның өг-бүлезинде кандыг байдалдыг чурттап турарын хыналдага алыры чугула. Бо таварылгада дүрген-не оолдарны, ада-иезин буруудадырын бодавас болза эки. Шупту байдалдарны өөренип көргеш, аргалыг-ла болза, моон соңгаар ындыг байдал тургустунмас кылдыр ажылды чорудар.
Чевегде ада-өгбелеривистиң сөөгү шыгжаттынган болган соонда, ону ыдыктыг чер кылдыр көөр ужурлуг. Мөчээн кижилерни хүндүлеп, кедээр орнукшудар болгай бис. Чевег ээлерин дүвүредир хамаанчок, бичии улус ынаар безин чоокшулап болбас. Кижи бүрүзү бичиизинден тура-ла, ону билген турар болза эки. Сөөлгү үеде харын орус чоннуң езу-чаңчылы-биле тыва чон чевегни чаартып, эргиир апарган…
Амгы үеде чамдык өг-бүлелерде кижизидилге айтырыы кошкап турар апарган. 20-30 хар үези чамдык аныяк ада-иелер боттары безин ол айтырыгны орта билбес деп болур. Билбезинден ажы-төлүн чагып-сургавайн турар деп көөр мен. Сайзыраңгай үеде ада-ие чай чок ажылдап турары билдингир. Ынчалза-даа ажы-төл, ооң кижизиг чоруу бирги черге турар ужурлуг. Ажы-төлүн ада-иези чагып, хай-чазыылга өөретпээнинден ындыг таварылгалар болуп турар деп бодаар мен. Бичии кижиде буруу чок, аңаа кым-даа ынчап болбас деп чүвени өөретпээн, тайылбырлап бербээн-дир. Бир эвес чугаалап берип, уругларынче кичээнгей салып турган болза, ындыг чүүл турбас. Кижи бичиизинде чевег баар деп бодал сагыжынга кирбес, харын-даа коргар деп болур.
Амгы үеде Ак-Довурак хоорайда ажылдап турар лама башкылар чок. Ол талазы-биле чүнү канчап болурун база өөренип көөр бис. Республикада шупту школалар-биле сырый харылзааны тударын кожууннар, суурларда ажылдап турар лама башкылар-биле сүмележип, боттарывыстың талавыстан ажылдарны организастап кылыр бис.
#вандалы #могилы #осквернение #мвд #школьники #акдовурак #тыванын_аныяктары_сылдысчыгаш_солуннар
