Анчымааның кол өөренип турар дылы – кыдат дыл. Бир хүн университеттиң библиотеказынга баарга, Ханг Чаниль башкы Кыдаттан бир сургуулду көрей дылга өөредип турар болган. Ону сонуургап, мен база катчыпкаш өөренип алыйн деп бодалдыг башкы-биле чугаалашкаш, көрей дыл өөрениринче бирги базымнарын кылган. Амгы үеде ол көрей дылга арыг чугааланыр, дылды эки билир.
Ханг Чаниль Мурнуу Көреяның Чонджу хоорайга 1968 чылда төрүттүнген. Ол 3 ажы-төлдүг, өг-бүлези амгы үеде Көреяда чурттап турарлар. Боду Улан-Удэ хоорайның дугаары 1 школазында көрей дыл башкызы кылдыр ажылдап турар. Университетте немелде шактарлыг, сургуулдарны көрей дылга өөредип турар. Бурятияның суурларынга барып, чаштарны база бодунуң күзели-биле акша-көпеек албайн, көрей дылга өөредип турар.
Тываның каас-чараш бойдус-чурумалын көрүп келген аалчывыс дыка-ла баштак, омак-сергек, чугаакыры аттыг болду.
— Ханг Чаниль, бистиң республикавысче бир дугаар кээп турар силер бе? Тываны кайыын билип ап, сонуургаан силер?
— Улан-Удэже ажылдап кээриниң мурнунда Тываның дугайында чаңгыс-даа дыңнаваан, билбес турган мен. Ажылдап келгеш, Тыва черниң дугайында дыңнап, билип, интернет четкиден хөй-ле чүүлдер-биле танышкан мен. Оон чоорту келиксеп, бодумнуң 2 караам-биле Тываны көрзүмзе деп бодалдар бажымдан ыравастаан. Канчап-ла- бир, Анчымаа деп тыва сургуулдуг апарган мен. Таныыр кижилиг турган болзумза барзымза деп бодалдарым бүткен. Өөреникчим таварыштыр силерниң онза чараш чериңерге аалдап келдим.
— Солунун, бисче аалдап кээрде, өөреникчиңер-биле баш удур дугуржуп алгаш келген силер бе?
— Мен Анчымаага чагаа бижээн мен. Төрээн чериңер – Тыва Республиканы көрүксеп тур мен, дыштанып барып көрзүмзе кандыгыл деп. Сургуулумнуң харыызы мындыг болган: «Бо хамчыктыг аарыг үезинде, бистиң республикада аарып турар улус саны көвей, башкы. Бир эптиг үеде аалдап кээр силер». (Каттырар) Ынчалза-даа мен бодумнуң күзелимни дүрген бүдүрүксээш, мында келдим. Кээримге, өөреникчим мени чылыг-чымчак уткуп алган. Ол дээш четтиргеним илередир-дир мен.
— Маңаа келгеш, чүнү онзалап көрдүңер? Кайнаар селгүүстеп, дыштандыңар?
— Дораан-на Тыва үндезин культура төвүнге аалдап барган бис. Аңаа улуг хөөмейжилерниң хөөмей, сыгыт, каргыраага солун мастер-класстарын хөлчок онзалап көрдүм. Ооң соонда чанында тыва өгге кирип, чемнендивис. Бир-ле дугаар манчылыг мүн, пиң хаарган далганны чидим. Чаагайын! Улаштыр хоорайның чараш черлеринге чедип, музей, культурлуг комплекстер «Азия төвү», «Алдын-булак» дээш барбаан-на черим чок… Кышкы үеде агаар-бойдус база бир аңгы-дыр. Кудумчуларның делгем, чаражын эскердим. Кижилерниң арыннарында хүлүмзүрүг чайнаан, чымчак сеткилдиг, хүндүлээчел чон-дур деп эскердим.
— Силерниң көрүжүңер-биле көрей кижи биле тыва кижиниң ылгалы бар болур-дур бе?
— Колдуунда тывалар база көрей чонга дөмейлешкек-дир. Парлалга бажыңынга аалдап кээривиске, мээң-биле «Тываның аныяктары», «Сылдысчыгаш» солуннарның корреспондентизи көрей дылга чугаалажы бээрге, баштай көрей кижи деп бодадым. Ужуражылганың төнчүзүнге дээр көрей дылга чугааланган болза, тыва деп билбейн баар турган мен.
Журналистер көрей аалчывысты сонуургап, «Мурнуу Көреяда аныяктарга бирги черде чүү турар?», «Шупту бодунуң төрээн дылында чугаалажып турар бе?» дээш оон-даа өске айтырыгларны салган.
— Көреяда бирги черде эртем чедип алыры болур. Дээди эртемни чедип алган соонда, улуг компанияларга ажылдаары эң кол чүүл. Ол компанияларже ажылдап кирип алыры дыка берге айтырыг. Университеттерде өөренип турар тергииннерниң тергииннерин компанияларга стажировкаладып ажылдаткаш, дипломнарын холга алырга, улаштыр ажылдадып арттырып алыр. Улуг компанияларга ажылдаары – көрей аныяктарның бир улуг күзел-соруу болур. Ону чедип алыры амыр эвес. Аңаа ажылдап кирип алгаш, өг-бүле тудуп, чаш ажы-төлдениринче далашпас деп негелделиг.
Ынчап кээрге, бирги черде — эртем-билиг, ийиги черде — карьера, ооң соонда өг-бүле тудары болур.
— Көрей чон Чаа чылды канчаар уткуурул? Сонуургадып көрүңерем.
— Чаа чылда өг-бүлелер, чоок кижилери-биле чыглып алгаш, чаагай чемнер кылып чииринге ынак. Кижи бүрүзүнге белекчигештер бээри албан. Улуг эвес-даа бол, бичии белекти-даа дыка үнелээр.
— Ам Тываже дагын кээр күзелиңер бар бе?
— Ийе, ам чылыг үеде дыка келиксээр-дир мен. Чайын келгеш, Енисейни көөр күзелдиг мен. Ам доңуп, дошталып калган-дыр. Кыжың маңаа кээрге соогу аттыг-дыр. Чайын кээримге, мени чаагай чемнериңер-биле чемгерип, чараш булуң бүрүзүнче агаарладыр силер. ( Каттырар)
Ынчангаш чараш байырлалывыс-биле Тыва чонга ак орукту, кадыкшылды болгаш ынакшылды күзедим. Эң-не кол чүве — кадыкшыл! Кадыыңар камнап чоруңар! — деп, Ханг Чаниль чылыг-чымчак сөстерни «Тываның аныяктары» солуннуң номчукчуларынга сөңнээн.
Алдынай СААЯ.
