Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү суурунда интернационалчы дайынчылар Гера Балчый, Игорь Солдуп база Петр Севекке «Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи» национал төлевилелдиң иштинде «Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» федералдыг төлевилел езугаар тураскаалды ажыткан.
Арыг-Үзүү – маадырларның чурту деп, чыглып келген аалчылар онзалап демдеглеп турган. Маадырларның чуртундан афган дайынының киржикчилери болгаш амгы үеде тускай шериг операциязында киржип чоруур оолдар бар. Россияның Маадыры Мерген Донгактың өскен-төрээн чери база ол. Ынчангаш арыг-үзүүжүлер «Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» төлевилелге идепкейлиг киржип, боттарының маадыр чаңгыс чер чурттугларынга тураскаал кылдыр «Алдарның аллеязын» тургузар дээш онлайн-бадылаашкынга бир үн-биле бадылааннар.

Игорь Апыр-оолович Солдуп
1963 чылдың январь 10-да Улуг-Хем кожууннуң Чаа-Хөл суурунга төрүттүнген. 1969 чылда Арыг-Үзүү ортумак школазының бирги клазынче бодунуң үе-черге эштери-биле өөренип кирген. 1977 чылда сески классты чедиишкинниг дооскаш, Кызыл хоорайның ДОСААФ-ка чолаачы мергежилди чедип алган. Элээн каш чылдар эрткенде, 1982 чылдың май 20-де, Улуг-Хем кожуундан 20 аныяк-чалыы оолдар шериг албан-хүлээлгезин эрттирери-биле аъттаныпкан. 1982 чылдың декабрь айда афганистанга 2 дугаар мото-адыгжы ротаның улуг адыгжызы турган. Ол бодунуң эрес-дидим тура-соруун көргүскен болгаш, 1983 чылдың сентябрь 9-та хары черге амы-тынындан чарылган.

Гера Очурович Балчый
(Дөрбет)
1963 чылдың октябрь 27-де Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү суурга малчын өг-бүлениң ийи дугаар оглу болуп төрүттүнген. Ол бичиизинден тура-ла, мал-маганга ынак. Ачазының чүгүрүк аъттарын чарыштарга мунукчулаар, шаңнал-макталга төлептиг бооп чораан. Шак ынчан аът чарыштарының үезинде бичии Гераның орлан-шоваазын чон чаптап, Дөрбет деп шолалай берген. Гера 1970 чылда Арыг-Үзүү ортумак школазынче өөренип киргеш, 1978 чылда 8-ки классты дооскан. Ооң соонда Чадаана хоорайның ортумак профессионал-техниктиг училищезиниң дашчылар болгаш каңнакчылар өөредир салбырынче өөренип кирген.
Шериг албан-хүлээлгезин эрттирери-биле, 1982 чылдың май 20-де эш-өөрү-биле кады аъттанган. Аныяк оолдуң сагыш-сеткилинге багай чүүлдер кирбейн турган. Албан-хүлээлгезин ак сеткилдиг күүсеткеш, чана бергеш, чагааларынга дээди өөредилге чедип алырын, шээр болгаш бода малды өстүрерин, хөй чүгүрүк аъттарлыг болурун бижип турган. Оон аңгыда шериг хүлээлгезин күүсеткеш, дуңмазы Уранага чадаг-тергени мал кадарып мунар кылдыр садып бээр мен деп аазаан… Ынчалза-даа 1983 чылдың март айда хары чон дээш тулчуп тургаш, алдын хүнден, эш-өөрүнден, амы-тынындан чарылган. Гера Балчыйны 1985 чылда «Кызыл Сылдыс» ордени-биле шаңнаан.

Петр Начын-оолович Севек
1964 чылдың декабрь 17-де Чаа-Хөл суурга төрүттүнген. 1983 чылда Арыг-Үзүү ортумак школазын дооскан.
«Петр аажок дыңнангыр, томаанныг, эш-өөрзүрек, чөпшүл, өөредилгезинге кызымак, хөй-нии­ти ажылдарынга идепкейлиг киржип, ада-иезин, башкыларын өөртүп чораан. Ол октябрятчы бичии оолактан пионер, комсомол хөй-ниити организацияларының кежигүнү болуп, школаның чоргааранчыг өөреникчилериниң санынга кирген. Чуруур, бижииринге хандыкшыл, эртем бүрүзүнге сонуургалдыг, спортка ынак чораан» — деп, Арыг-Үзүү ортумак школазының хоочун башкылары сактып чугаалаар.
Петр Севек бичиизинден-не солдат болуксаар, шериг хеп кедиксээр. Ынчангаш ол школаның шеригжиткен отрядының даргазы чораан. Ол үеде шериг херээниң башкызы Виктор Бугалдаевич турган. Башкызы-биле демнежип тургаш, ынчангы 2 каът школаның чанынга «Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан» деп тураскаалды кылганнар.
Школаны дооскаш, ужудукчу болур күзелин ара каггаш, Кызылдың башкы училищезин дооскан. Студент чылдарында хөй-ниити ажылдарынга бердингенин көргеш, ону Кызыл хоорайның депутадынга чедир депшиткен. Ол чылдарда ИХЯ шугумунга ажылдааш, бедик эрге-дужаалдарга төлептиин көргүскен. 2001 чылда Чечен Республикага албан-хүлээлгезин күүседип тургаш, рота командириниң оралакчызы Петр Севек террористерниң чер иштинге салып каан миназынга таварышкаш, маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган. Ол — хөй-хөй шаңнал-макталдарның эдилекчизи.

Даяна Кыргыс, Иркутск хоорайда студент: — Мээң даайым Игорь Солдуп афган дайынынга эрес-маадырлыы-биле аныяк назынында чок болган. Шынап-ла, өг-бүле безин тудуп четтикпээн, чаа-ла 20 хар назынныг үези-дир. Гера Балчый база-ла кырган- авамның кады төрээн дуңмазының оглу. Ийи кады төрээн угбашкыларның оолдары аныяк назынында афган дайынынга амы-тынындан чарылганы төрел аймакка улуг чидириг болганы чугаажок. Бис, оларның салгал дамчаан ук-ызыгууру, даайларывысты кезээде мөңгеде утпас дээш, тураскаалды тургусканынга өөрүп база чоргаарланып турар бис.

Чаяна Солдуп, хууда сайгарлыкчы: — Сумуда ажыттынган тураскаалда мээң ачамның кады төрээн дуңмазы Игорь Апыр-ооло­вич бар. Ооң-биле кады Гера Очурович Балчый база кырган- ававыстың кады төрээн дуңмазының оглу-дур. Бо чылын акыларым турган болза, 60 харлап турар. Оларның чырык адынга тураскаадып, «Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» төлевилел езугаар тургузуп турары өөрүнчүг-дүр. (Чурукта Игорь Солдуптуң кады төрээн акызы Олег Солдуптуң өөнүң ишти Светлана Фабриковна база уйнуктары).

Шойчат-оол Солдуп, Арыг-Үзүү сумузунуң чагырыкчызы: — Афган болгаш чечен дайынының киржикчилеринге тураскааткан «Алдарның аллеязын» тургузар дээш онлайн-бадылаашкынга суурувус­туң чурттакчылары идепкейлиг киришкен. Скульп­турлуг композицияның автору – Улуг-Хем кожууннуң кол архитектору Карина Комбуй, а тураскаалды тургузарының дугайында эгелээшкинни Улуг-Хем кожууннуң чагыргазының даргазы Буян Балбак киирген. Бо тураскаалды школаның чанында тургусканы база ужур-уткалыг. Суурувустуң эрес-маадырлыг оолдарының үлегер-чижээнге аныяк-өскен өөренип, патриотчу сагыш-сеткилди оттурары чугаажок. Байырлыг хемчегге киржип келген хүндүлүг аалчыларывыс, ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Виталий Бартына-Сады, ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Эрес Хуурак, «Афган дайынының хоочуннары» хөй-ниити организациязының даргазы Леонид Кара-оол, «Дайын­чы акы-дуңма» хөй-ниити организациязының оралакчызы Марина Радченко болгаш афган дайынының, тускай шериг операциязының киржикчилеринге, оларның ада-иезинге, төрел-дөргүлүнге четтиргенимни илередип тур мен.
Мира КОНГУЛ-ООЛ
Кызыл – Арыг-Үзүү – Кызыл.
Авторнуң чуруктары