Кандыг-даа чоннуӊ культуразында бөрт онза черни ээлевишаан, улустуӊ делегейже көрүүшкүнүн бодунче сиӊирип, чоннуӊ эртип келген төөгүлүг оруунуӊ херечизи болуп келген. Үениӊ агымынга чыгадып, төөгүнүӊ янзы-бүрү чадаларынга шажын-чүдүлгениӊ база төре херээниӊ салдары-биле тыва бөрт тускай хевиринче кирип, онза ылгавырлыг демдектер-биле байып, чоннуӊ эстетиктиг идеалдарыныӊ көрүнчүү болуп келген. Бөрт эдилекчизиниӊ социал байдалын, эрге-дужаалыныӊ чадазын, хар-назынын, шажын-чүдүлгезин тодаргайы-биле айтып, тус черниӊ агаар-бойдузунуӊ шинчизин көргүзүп чораан.
Тыва улустуӊ маадырлыг тоолдарында идик-хепти кончуг шынарлыг кара өңнүг торгудан даарап, тыва бөрттү үе-дүптен бээр үнелиг кылдыр санаттынып келген кара киш кежи-биле каастап, төлептиг маадырныӊ мага-бодунуң улуг чаагайын күштелдирерде ажыглап турган.
Бөрт оран-делегейниӊ хевирин, чурумалдыг каас-чаражын, онза шинчизин бодунче сиӊирип, ыдыктыг бедиктерге, овааларга дөмейлештир шевер холдар-биле даараттынып, кижиниӊ хеп-сыныныӊ кол кезии болуп келген.
Тыва кижиниӊ бөргү «сүлде» деп билиишкин-биле быжыг харылзаалыг болганда, бөргүн кайы-хамаанчок кедер база кам чок эдилээр болза, ээзиниӊ амыдырал-чуртталгазыныӊ менди-чаагай шинчизи, мага-бодунуӊ кадыкшылы, аксыныӊ кежии чайлап, хей-аъды кудулай бээр деп өгбелеривис чагыы бар.
Ынчангаш тыва кижи бөргүн кайы-хамаанчок ийлендир, доӊгайтыр октавас. Чаш кижиниӊ бөргүн хирлиг черге салбас, уруг-дарыг сылданы бээр. Өске кижиниӊ бөргүн оор ёзу-биле алыры хоруглуг турган. Төлеп чок чоруктуӊ түӊнели озал-ондак база өлүм-биле адакталыр деп өгбелеривис чагып чораан. Ооӊ ужурундан бурун өгбелеривис уругларны чажындан-на бөргүнге камныг болурунга өөредип эгелээр чорааны магатчок.
Шажын-чүдүлгевисте бөрт аӊдарлырга кижи чок болур деп чугаа бар. Өгнүӊ эр ээзиниӊ бөргүн ыяап-ла дөрге камныг салыр чаӊчыл турган. Эр кижи өске черге чорааш бөргүн уштуп салыр таварылгада хамыкты мурнай арыг-силиг, бедик черни көрүп алыр. Ындыг чер чок таварылгада бөргүн ужулгаш, бодунуӊ хойнунга кончуг камныг салыр. Бурунгу тывалар бажынга бөргүн кедип алгаш саӊын салып, чажыын чажып, чер-чурт ээлеринге чалбарып, ачы-буян дилеп, чүдүүр чорааннар. Байырлал шинчилиг хемчеглерге база хүндүлүг аалчылар уткаанда тыва кижи бажынга бөргүн ыяап-ла кедип алыр турган.
Өгбелерниӊ эдилеп чорааны идик-хевин аныяк-өскен эктинге кедип, бажынга салып тура, бодунуӊ чону-биле, ооӊ амыдырал-чуртталгазы-биле үзүлбес харылзаазын уламчылап турарын медереп билип, чаагай чаӊчылдарын хажык чок сагып, национал хеп-сынын хүндүлээр болза эки.
Тыва чоннуӊ материалдыг культуразыныӊ тураскаалы болур тыва бөртке хамаарышкан сагыгларны, хоругларны, эдилээр дүрүмнерни өөренип, ханы шинчилеп, кичээнгейге албышаан, бөргүӊерни чараштыр кедип, ону камныг эдилеп, аныяк-өскенге бөрттү эдилээри-биле холбашкан чаагай чаӊчылдарны суртаалдаарын күзээр-дир бис!
Чурук каасталгазы Тыва үндезин культура төвүнүң хууда архивинден
