Тыва, Тыва,
Саян дагның эдээн каастаан
Сайзанак дег чараш чурт сен.
Өгбелерден дамчып келген,
Өскен-төрээн өргээвис сен.
Тыва, Тыва,
Азий диптиң төвү сен, чүрээ сен,
Сеңээ алдар, Тыва Республика!

Бо ыры апарган чараш одуругларны ырлап, аңаа чоргаарланып, көксү-хөрээ дүвүреп, көдүрлүп, төрээн черинге чоргааралы оттуп чоруур тыва кижи чок боор деп бодаар мен. Мен база-ла ындыгларның бирээзи мен. Бо ырыны сураглыг артист Станислав Ириль база бүгү Россияда билдингир ыраажы Дембирел Ооржак суглар сценаже ырлажып үнүп кээрге-ле, кижи ала-чайгаар-ла кады ырлажып, мен тыва мен, мээң чараш, каас ынак Тывам, аңаа чораарланыр мен деп бодалдар күштелир. Бо мындыг кайгамчык одуругларның автору, ону биске чогаадып берген кижи – Салим Сазыгович Сүрүң-оол. Чогаалчывыс бо чылын 100 харлап турар.

Салим Сүрүң-оолдуң бижээни шүлүктери төрээн чериниң каас-чаражын алгап-мактаан, аңаа оглу кижиниң кайгамчыктыг күштүг ынакшылын илередип, сагыш-сеткилиниң ханызындан тептигип үнүп турары өске-даа шүлүктеринден көстүп турар. Чогаал­чының «Көк-көк даглар» деп шүлүүнде одуругларны номчуп ора, кижи ооң төрүттүнген өскен черинге ол одуруглар-биле кады деңге четкеш келир. Чаш чораан чылдарында кадарчылап халаан, ыры-шоору куттулган, төрээн черинге эргеленип-чассаан оолак каракка ала-чайгаар чуруттунуп кээр. Ол одуруглар мээң база-ла Тыва чуртумга хандыкшылымны күштелдирип кээрин эскерген мен. Ынчангаш С. Сүрүң-оол езулуг-ла төрээн чериниң ыраажызы деп чүүлдү ооң шүлүктери, шынап-ла, бадыткап турар.

Шүлүк чогаалындан аңгыда, С. Сүрүң-оолдуң проза чогаалдарын номчуп ора база-ла онзагай чүүлдерин эскерип каар чордум. Чогаалчының проза чогаалдары амгы бистиң үениң кижилеринге утка-шынар талазы-биле, ында көдүрттүнген айтырыглары-биле дыка чоок. Номчуп олурар кижи маадырларның аразынга киржип, болуушкуннарның кезии болу бээр күштүг шынарлыг чогаалдарны чогаалчы бижээн. Чижээ, мээң номчааным чогаалдарымның бирээзи — «Авазынга даңгырак». Бо проза чогаалын номчуп ора, ында болуушкуннарның амгы үеде берге айтырыг­лар-биле үн алчып турарын дораан эскерип каар бис. Чогаалда маадырларның амыдыралынга киржип, аңаа дүвүреп, хорадап, оларны орталандырар дээш, кандыг арга ажыглаза экил деп айтырыглар номчукчуга дораан оттуп келир. Арагалаашкынның аспаанче кирген ада кижилерниң ажы-төлүнүң ол хамчыктыг аарыг ышкаш болу берген байдалдан адаларын уштуп алыр дээш кызып турарын чогаал­дан көөр бис. Чараш-оол болгаш Чечен-кыстың овур-хевирлеринден аныяк-өскенниң тура-соруктуун, чараш бүдүштүүн, мөзүлүүн көрүп, номчааш, амгы бистиң үе-чергелеривистиң аразында ындыг эштеривис барын кижи миннип, чоргаарал-биле бодап келир. Бо чогаал чеже-даа эрткен чүс чылда бижиттинген-даа болза, бистиң чаа үениң салгалдарынга, оларның таваржып турар берге айтырыгларынга дөмей-ле чоок бооп турар. Бисте арагага алзып, ажы-төлүн түредип чоруур адалар бары чажыт эвес болгай. Ынчангаш чогаалчының бо бижээн чогаалы чылдар өттүр көрүштүг-дүр деп санаар-дыр мен.

Чүс харлаан чогаалчывыстың дугайында чогаа­дыымны доозуп тура, ооң чогаалдары, ылаңгыя, төрээн черин алгап-мактаан ыры апарган шүлүктери, амгы салгалдарны ие черинге ынак, аңаа хумагалыг болур кылдыр, езулуг патриотчу чорукка кижизидип турар-дыр деп санаар-дыр мен. Оон аңгыда чогаалчының чогаалдарын номчуп олурар кижиниң чогаал номчуурунга сонуургалын оттурар шынарлыг-дыр деп эскердим. Ынчангаш ынак чогаалчывыстың чогаалдарын номчуп чоруурунче бүгүдени кыйгырар-дыр мен.

Николь ДОНГАК, Кызылдың 9 дугаар
гимназиязының 11 «в» клазының доозукчузу

Чурукту «Ырым, үнүм хаялардан дыңзып үнген» мөөрейге 11-ги класстың доозукчузу Тана ЧООДУ чураан