Башкы кижи дугайында солун-сеткүүл, телевидение, радио, ам бо үеде интернет четкизинде хөйү- биле кижи номчуп, көрүп болур. Башкы кижиниң амыдыралының хөй кезии школага, коллективи болгаш өөреникчилери-биле-ле эртер. А хөй чылдар дургузунда өөредилге адырында үзүк чокка ажылдаан, чылдар иштинде чеже өөреникчини эртем-билиг делгеминче үдеп, оон оларның-на ажы-төлүн ап, өөредип, мергежилинге ханы бердинген кижилер кайы хөй.
“Көдээ суурнуң башкызы” күрүне программазын боттандырып эгелээнден бээр, башкылар кайы кожуун-суурда башкы хереглеп турарыл, ынаар ажылдаары-биле чоруп турары өөрүнчүг.
Башкыларга күрүне программазы эгелээн чылда-ла, танывазы суурже ажылдаары-биле күзелин илереткен башкыларның бирээзи, 32 чыл башкы стажтыг Чодураа Ундуновна Жамсуева. Ол амгы үеде ЭлдигХем школа-интернаттың эге класстар башкызы.
— Чодураа Ундуновна, башкы дээрге кандыг-даа кижиге эң-не хүндүткелдиг кижи болур. Башкы эртем чедип алгаш, кайы школага, каш чылда ажылдап эгелээн силер?
— Хакасиянын күрүне университедин 1997 чылда дооскаш, ол-ла чылын Чадаананың 3 дугаар школазынга баштайгы ажылчы базымнарны эгелээн мен. Ол олчаан бичии чаштарны 1-ги класска хүлээп ап, школаның эге билиглерин бо хүнге чедир өөредип чоруур мен.
— Чүге башкы мергежилди шилип алган силер? Азы черле күзеп чорааныңар мергежил бе?
— Бичии тургаш-ла, чаңгыс сонуургаар мергежилим ол дээр болзумза, меге болбас боор. Чажымда-ла ойнаарактарым-даа чыскаай олуртуп алган, чамдыкта мырыңай сыртыктарны-даа, өөреникчилер хөй боор болгай дээш, башкылай берген турганымны угбаларым, акыларым ам-даа сактып чугаалаар улус.
— Башкы – буянныг мергежилдерниң бирээзи деп санаар мен. Мергежилиңерде чүнү эң-не үнелиг деп санаар силер, Чодураа Ундуновна?
— Шилип алган мергежилимде эң-не үнелиг деп санаар чүүлүм — мээң өөреникчилерим. Хөй чылдар дургузунда доостурган доозукчуларымның, ам бо үеде өөредип турар өөреникчилеримниң кандыг кижилер болуру база олар бодунуң шын оруун тып алырынга, мээң дузам улуг боор ужурлуг деп бодаар мен. Олар кижизиг, мөзү-бүдүштүг кижилер болуру дээрге-ле, меңээ эң-не улуг үнелел деп санаар-дыр мен.
— Чодураа Ундуновна, чүге “Көдээ суурнуң башкызы” деп программаны сонуургап, өскээр ажылдаар деп шиитпирлей берген силер?
— Мээң төрээн кожуунум – Чөөн-Хемчик. Бодум Чадаана чурттуг мен. Баштайгы ажылчын базымнарымны төрээн хоорайымдан эгелээн болгаш, каяа-даа чорааш, кожуунумда чүү болуп турарын, канчаар сайзырап турарын сонуургап чоруур мен. Башкыларга “Көдээ суурнуң башкызы” деп программа чаа эгелеп турда, мээң кожуунумнуң 2 суурунда вакансия бар болду. Чеже-даа Элдиг-Хемни билбес болзумза, ону айтыртынып, интернет четкизинден дилеп тып, сонуургап тургаш, шилип алганым ол. Шилип алган школамга сеткилим-биле таарзынып, шын шилилге кылганымга, канчаар-даа өөрүүр мен. Бо программаның эки чүүлү – башкылар чедишпес суурларже хереглелдиг башкы кадрларны чалап алыры. Ол дыка эки деп санаар мен.
— Кижи чеже-даа улгатса, бир дугаар башкызын черле утпас. Силерниң баштайгы башкыңарны кым дээр?
— Баштайгы башкымны Монгуш Анчимаа Акай-ооловна дээр. Ол — мээң эң-не ынак башкыларымның бирээзи. Ам бо хүнде башкым бистиң аравыста чок. Чадаананың 1 дугаар школазының “0” клазынче хүлээп алган башкым. Эге класстың билиглеринге башкывыс бисти кончуг эки өөредип каан деп санаар мен. Башкымның буяны дыка улуг.
— Силернии-биле “Башкы” кижи кандыг болурул?
— Башкы кижи кандыг болур ужурлуг дээр болза, шилип алган мергежилинге ынакшылы – бир дугаар черде турар. Мергежилинге ынак болза, ооң үре-түңнелдии, ачы-хавыяазы улуг болур. Школа дээрге аңгы тускай амыдырал. Башкы кижи — ол амыдыралдың кол өзээ. Сени долгандыр өөреникчилер, башкылар, ада-иелер бар. База кичээлдер, кижизидилге ажылы дээш, чүнү чок дээрил. Шак мындыг амыдырал эки болзун дээр болза, бүгү бодундан бердинип, школа амыдыралынче шымнып кирери чугула. Башкы кижи, мээң бодалым-биле, школаның амыдыралынга бердинипкен, ажылы, өөреникчилери, оларның быжыг билии дээш сагыжы аарып чоруур ужурлуг деп бодаар-дыр мен.
— Кижи ажылдап эгелээш, долгандыр эш-өөр коллегалардан, арга-дуржулгалыг улустан өөренип алыр болгай. Чаа башкылап эгелээн үеңерде дагдыныкчыңар турган бе? Кандыг арга-дуржулга алган силер?
— Чаа-ла ажылдай берген үемде (Чадаананың 3 дугаар школазы), мен дыка эки башкылар-биле ажылдап, олар мени дыка хөй чүүлдерге өөреткен. Ынчангаш бо хүнге чедир ам-даа ол дагдыныкчы башкыларымга улуу-биле четтиргенимни илередип чоруур мен. Ол дээрге орус дыл база литература башкылары Тамбар Елизавета Кууларовна, Хертек Рада Базыр-Садыевна. База бир дугаар завуч башкымның мээң башкы болурумга үлүг-хуузу улуг. Ол — Монгуш Инна Байыр-ооловна, ам бо үеде Чөөн-Хемчик кожууннуң баштыңы.
— Ажыл-агый дээрге бир аңгы амыдырал дээниңер шуут шын. А ажылдан өске хуу чуртталга, өг-бүле, ажы-төл база бар болгай. Хостуг үеңерде чүнү канчаар силер, Чодураа Ундуновна?
— Хостуг үем – спорт. Волейбол, хол теннизи ойнаарынга ынак мен. Хоочуннар командазы-биле маргылдааларга ам-даа киржип ойнаар-дыр мен. Амгы алган клазым 8, 9 класстар-биле бо-ла волейбол маргылдаазынга киржи бээр бис. Маргылдаалар соонда, кижи чеже-даа шылай берген болза, а сагыш-сеткил-биле кижи дыштанып, өөрүшкүнү алыр. Ону өөрүнчүг могап-шылаашкын дээр ийик бе.
— База өг-бүлеңер дугайында чугаалап таныштырып көрүңерем.
— Мээң өг-бүлем дээрге 2 оглум. Өөм ээзи 10 чыл бурунгаар чок болган. Улуг оглум аңгы өг-бүлелиг, анестезиолог-реаниматолог эмчи кижи, а бичии оглум — 9-ку классчы.
Валерия КОНГАР.
