Күзүн, чазын тыва улус ой тон, агарлаан тон, дүк салган тон, хүрбе хураган кежи тон, сесиирге кежи тон, тарбаган кежи тон кедер чораан. Час адакталып орда азы күс эгезинде шыва тон кырындан шыдалдыг улус хураган кежинден даарааш, додарлап каан кандаазыннар, бөдүүн улус – чеңи чок хөректээштер кедер. Тарбаган кежи тон тарбаганныг черлер – Өвүр, Мөңгүн-Тайга районнарның улузунуң кедер хеви.
Дүк салган тон азы хөвеңниг тон. Шаанда хөвең чок турган үеде, хой болгаш теве дүгүн чада салгаш, сырып тургаш, даарап алыр. Орус садыгжылар хөвеңни эккеп садып турар апарганда, колдуунда XX вектиң 20 чылдарындан эгелеп, хөвеңниг тоннар нептереңгей апарган. «Хөвеңниг тонну колдуунда мал кадарып, аңнап-меңнеп кедип чорааннар, чүге дизе алгы-кеш тоннарга бодааарга,өде бээрге, кургадып алыр, белен үрелбес, оозу эки» деп, Л.Ш. Сат-Бриль ажылында демдеглеп бижээн.
Ой тонну чазын кыргаан соонда, дүгү чаа-ла үнүп орда, дөгерген хойнуң кежинден даараар. Ук хепти чазын, күзүн, чамдыкта чайын хой манап хонарда-даа кедер. Ой тон додарлыг болур. Ооң додарын баштай быжып алгаш, аңаа таарыштыр кештерни салып, быжар. Ону дорт уннуг, чүгле эдээнде бичии алгый берген болгаш колдуу алгыг, чеңнери адаанче чиңгелей берген кылдыр быжар. Ооргазын, хойларын, чеңнерин аңгылай быжар. Солагай улуг хоюн өөлеттиг, оң талазынче көрүндүр быжар. Ой тонну даараарынга ийи-үш хүн чедер турган.
Чазын, күзүн сесиирге, хүрбе хураган кештеринден тоннарны база ой тонну өглүг херээжен улус эдектиг тон кылдыр додарлап кедерин В.П. Ермолаевтиң фондузундан Адыг-Түлүш Хемчик-оолдуң кадайының чуруу көргүзүп турар.
Ам Ф. Коннуң Күрүнениң этнография музейинде шыгжаттынган кол лекциязында ой тонну С.И. Вайнштейнниң чуруп бижээнин көрээлиңер: «… туника хевирге бышкан (дөзүнде моюндурук орнун борбайтыр кезип каан чаңгыс калбак пөс), кыска, турум моюндуруктуг, ооргазы 136 см узун бүдүн кештен бышкан, кыдыгларында кожундактар чок (бока без вставок.) Солагай улуг хою өөлеттиг, чеңнерин адаанче чиңгеледир бышкаш, даарап каан. Моюндурук биле улуг хойнунуң кыдыгларын кара хилиң-биле ийи каътташтыр минчип каан. Шак ынчаар быжып даараан тоннар мурнуу алтайлар болгаш тофаларда база бар, а моолдар нептереңгейи-биле кедип турар. Бай-шыдалдыг тывалар тонун албан додарлап кедер».
Чазын,күзүн чуга хураган кежинден додарлаан тоннарны кедип чораан. Агарлаан тонну ийиги күскү кыргыышкын соонда дөгерген хойнуң кежинден даараар. Ынчангаш ону күскээр кыжын соой бергенде кедер.
Хүрбе хураган кежи тон – төрүттүнгеш-ле, өлгүлээн хураганнар кежинден даараан додарлыг тон.
Чазын, күзүн сесиирге, хүрбе хураган кештеринден тоннарны база ой тонну өглүг херээжээн улус эдектиг тон кылдыр додарлап кедип алырын В.П. Ермолаевтиң фондузундан ТАР-ның Биче Хурал даргазы Адыг-Түлүш Хемчик-оолдуң кадайының чуруу бадыткап турар.
Сессирге хураган кежи тон –5-6 айлыг хураганнарның кештеринден даараан додарлыг тон.
Чазын, күзүн чеңи чок кандаазын, шегедекти хүрбе, сесиирге хураган кештеринден, тарбаган кештеринден даарааш, додарлааш кедер.
Кандаазынны эр улус кедер турган. Кандаазынны бай-шыдалдыг улус киш кежи, торгу, хилиң-биле кыдыглап, хаштап даараар. Хаштап дээрге эттеп каан чуга өшкү, хураган кежин хептиң кыдыгларынга минчип, чараштап даараары-дыр.
А шегедекти колдуунда бай-шыдалдыг өглүг херээженнер кедип чораан. Чайын чаңгыс торгудан азы даалымба, хилиң пөстерден даарап кедер турган болза, а чазын, күзүн кештерден азы дүк салып тургаш, сырып, додарлап тургаш, даараар.
Чазын, күзүн шыва тоннуң кырындан чеңи чок хөректээш кедер. Ол уну чолдак, чеңи чок хепти чамдык улус «хөректээш», а өскелери «чеңи-чок-даа» дээр.
Хураган кежинден даарааш,торгу-биле додарлааш, кыдыгларын ак азы кара хураган кежи-биле хаштап, аянчыдыр даарап алыр чораан. Чамдыкта дүк азы хөвең каггаш, торгу-биле сырып даарап алыр. Иштинге бөдүүн пөс каъттап алыр, кыдыгларын чараш торгу-биле минчиир.
