Тывада спорттуң бир хевири – бодибилдинг (мага-ботту чараштаары) сайзырап эгелээн болгай. Аңаа мөчек-мөчек шыңганнарлыг, мага-боду мөге-шыырак эрлерден дудак чок тыва кыстар киржип, тергиин черлерни ап турарлар. Тывага бир дугаар болуп эрткен бодибилдингиниң киржикчизи база амгы үеде аңаа уругларны өөредип, белеткеп турар тренер башкы Байлак Монгуш-биле таныжаалыңар.
– Байлак, силерниң дугайыңарда билип алыксап чоруур кижилер саны көвей боор. Бодуңарны таныштырып көөр силер бе?
– Мен Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайынга 1989 чылда бөдүүн ажылчыннар, эмчи болгаш башкыларның өг-бүлезиниң хеймер кызы кылдыр төрүттүнген мен. Кады төрээн акылыг, угбалыг мен.
Авамны Анна Намчаловна Куулар дээр. Ук-төөгүзү Чөөн-Хемчик кожууннуң Теве-Хая суурундан үнген. Чадаана хоорайның төп эмнелгезинге лаборант эмчи кылдыр көвей чылдар дургузунда ажылдаан. Алдыгы класска өөренип турумда, авам «кызыл-дустай» берген.
Ачамны Суворов Ойдупович Монгуш дээр. Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр суурунга төрүттүнген. Красноярск хоорайның башкы институдун дооскаш, көвей чылдар дургузунда күш-культура башкызы кылдыр ажылдап чораан. Тываның, Россияның алдарлыг ажылдакчызы, бокс тренери.
Ачам мени күш-культураже угландырып, спорттуң янзы-бүрү хевирлерин өөредип кижизидип чораан. Кышкы үеде дагдан хаак-биле бадып өөредип, конькиледип, чайын боорга шошкуп, спортчу кылаштадып, эштидип, теннистедип, чиик атлетиканың аңгы-аңгы хевирлерин дээш чүнү өөретпейн чораан дээр…
Эрткен чылын, «аъдының бажы хояа берди ышкажыл»…
7-ги класстан 11-ги класска чедир Сукпак ортумак школазынга өөренген мен. Даай-авам Светлана Дайыыевна Ондар, честем Валерий Чанагаш-оолович Монгуш берге үеде мээң кижизидилгемге улуг салдарны чедирген. Бүгү чуртталгамда оларга кезээде мөгейип чоруур мен.
– Кандыг мергежилдиг силер?
– Школаны 2007 чылда доозуп, бодумнуң күзелим-биле Тываның күрүне университединиң бойдус-география факультединге өөренип, кызыл дипломну холумга тудуп, биология башкызы мергежилдиг болдум.
Амгы үеде аспирантурада 4-кү курстуң сургуулу мен.
– Өг-бүлеңер бар бе? Таныштырып көөр силер бе?
– Ийе, өг-бүлелиг мен. Чугаалаар болзумза, узун-даа, солун-даа төөгү. Сукпак школазынга 7-ги класска өөренип барган турган мен. Чаңгыс партага олурган өңнүүмнү, мээң кады чурттаар эжим болур деп бодавайн-даа чораан мен (каттырар).
Эжимниң адын Арат дээр. Бир дугаар көрүштен эжимни сонуургай берген мен деп болур. Мөзү-шынары бүдүштүг, чараш, топтуг-томаанныг, ажылгыр оол болган. Мээң-биле шоолуг-ла чугаалашпас турган. Чугаалажыр хөөн чок-тур аа деп бодалдыг турган мен. Үр болбаанда чаңгысклассчым өскээр өөренип чорупкан. 11-ги класска тургаш, чагаалажып, сонуургажып эгелээн бис. Менче бижээн чагааларында мени көрүп кааш-ла, сонуургай бергенин илередип каан болган. Оондан эгелеп ынакшылывыстың онза-чараш төөгүзү эгелээн. Амгы үеге чедир өг-бүле тудуп, кады чурттап чоруур бис.
2-ги курска өөренип турган үемде, чаптанчыг уруувус Настя чаяаттынган. Ам ол Кызылдың дугаары 15 лицейиниң 7-ги классчызы.
– Өг-бүлеңер-биле чүнү кылырынга ынак силер? Сагып чоруур тускай чаңчылдарыңар бар бе?
– Өг-бүлевис хууда тускайлаан чаңчылдарлыг бис. Бирээде, күш-культураже сундугуп, кышкы үеде дагдан лыжалап, конькилээр. А чайын шошкуур, тайга-сынга агаарлаарынга ынак бис. Ийиде, өске чурттарның культуразын, төөгүзүн өөренип көрүп, чараш черлерже агаарлаарынга сонуургалывыс улуг. Үште, эжим-биле 13 чыл кады чурттап турар бис. Кады олуруп алгаш, черле ажыг суг араганы ижип-даа көрбээн бис. Арага дээрге чүгле кадыкка багай эвес, аныяк өг-бүлелерниң бот-боттарының аразында эп-найыралы чидип, чарлып турар бир чылдагааны ында деп болур. Ол чүүл чокка чуртталганың каазын көрүп, аас-кежик ында эвезин барымдаалап чор бис.
Чаа чыл азы кандыг-даа байырлалдарда ак чемивис сүттү өрү өргүп, бүгү-ле амылыгларга аас-кежикти күзеп чоруур бис.
– Бо үеде кайда ажылдап турар силер, Байлак?
– 2012 чылда хууда сайгарлыкчы болуп, бичии хептер садыгжыгажы ажыдып алган мен.
Оожум салгын ышкаш сырынналып, ала-чайгаар фитнестиң тренер профессиязынче кире бергеним эскербээн мен. Херээжен улустуң овур-хевирин өскертип, чараштаар «Bayfit» деп аттыг тренажер залы база ажыдып алган мен. Бодумнуң хоббим аайы-биле суббота, улуг-хүн дивейн, чидиг күзелдиг ажылдап чоруур мен. Чамдыкта, ажылдап чоруур ажылымны, ажыл эвес ышкажыл деп бодай бээр мен. Кандыг-даа бергедээшкин чок, улуг сонуургал-биле ажылдаар болганындан ирги бе…
Фитнес угланыышкыны-биле өөредип турар өөреникчилерим улуг сонуургал-биле шиңгээдип ап турарлар. Оларны каң кадык, овур-хевири чараш кылдыр өөредирге, карактарында чүгле өөрүшкү чайнаар. Өөрээнин көргеш, кижи улам-на күш кирип, хөөнү көдүрлүр. Ол дег аас-кежик чок апаар чорду.
– Спорттуң база бир хевири бодибилдингиге өөреникчилериңерниң чедиишкиннери тергиин болгай. Сонуургадыр силер бе?
– Спорт дээрге чуртталгамның төнчүзүнге чедир эдержир эжим, делегийим-дир. Спорт дузазы-биле мага-бодун чүгле чараш кылып алыры эвес, а эң-не кол чүүл – кадык болуру!
Бодибилдинг бистиң республикада хөгжүп, бедик деңнелде сайзырап чоруп орар. Өөреникчилерим Татьяна Соңгуваа – Россия чемпионадынга финалче кирип, Россияның чыынды командазындан Арнольд Шварценеггерниң организастааны «Arnold classic Europe-2020 г» деп делегей чергелиг мөөрейге фитмодель категориязынга 3-кү черге төлептиг болган. Бо улуг чедиишкинивистиң оруу берге турган, ынчалза-даа изиг күзеливистен чиик болган. Күчү-күзел, бүзүрел барда кижи чүнү-даа чедип алыр болур чорду.
Айслана Монгуш, Снежана Оюн 2021 чылда Хакасия республиказынга болуп эрткен бодибилдинг мөөрейинге мөңгүн болгаш хүлер медальдарның эдилекчилери болган. Өөреникчилеримге дыка чоргаарланыр мен. Ол дээрге чүгле тренер кижиниң ажылы эвес, а өөреникчиниң тура-соруу, чүткүлдүү болгаш улуг ажылы деп санаар мен.
Өөреникчилеримни көргеш, келир үеде алдын медаль эдилекчилери болур деп бодаар мен. Чүге дээрге олар боттары-биле тулчуп, чалгаазындан хоорлуп, сула шимчээшкиннер дузазы-биле дурт-сынын эдип, чараштап, боттарынга чаа ынакшылды оттуруп, бодун боду тиилеп алганнар.
– Россиядан дашкаар кандыг чурттар кезип, дыштандыңар?
– 2012 чылда Россиядан дашкаар 30 хире аңгы чурттарны кезип, оларның культуразын сонуургап, чараш-каазын көрүп дыштанган мен. Аян-чоруктаанымны эштеримге сонуургадып, олар-биле чараш черлерни кезип, агаарлаар деп сорулга салып алган мен. Эрткен 2021 чылда бодап алган күзелим бүткен. 30 хире уруглар эштерим-биле кады чер-чурт шинчилевишаан, каң кадык, спортче угланыышкынныг турлар-биле Анапа болгаш Мальдивы чурттарынче чораан бис.
– Республикавыстың аныяктарынга чүнү чугаалаксай-дыр силер?
– Канчап улуг чедиишкин чедип алыр дизе, кол чажыды – бодунуң иштики оран-делегейин сайзырадыры. Хөй үени номчуттунарынче киирерге эки деп санаар мен.
Дыка көвей аныяктарның частырыы – үезин шын чарып билбези. Үе дээрге кандыг-даа өнчү-хөреңгиден артык байлакшыл ышкажыл.
Ынчангаш ыдыктыг байырлалывыс Шагаа-биле аныяктарга, дуңмаларымга, кадыкшылды күзеп, күш-культураже сундугуп, чаңгыс арыг агаарга шошкуп маңнап алыры безин, кижиниң кадыынга дыка улуг эки салдарлыг.
Арага, таакпыдан ойталап, өг-бүлеңер, чоок кижилериңер-биле хөй үени эрттирип, агаарлап, эртем-билиг чедип ап, эң-не кол чүүл бодуңарның чүрээңерни дыңнап, энерел сеткилди оттуруп, бот-боттарывыска дузалажып, деткижип чоруурун кыйгырдым! Аныяк-өскен дээрге Тывавыстың келир үези болгай бис, үлегерлиг болгаш төлептиг кижилер болулууңар!
–Мээң-биле ажык чугаалашканыңар дээш четтирдим улуу-биле, Байлак. Шагаа-биле өг-бүлеңерге, ажылыңарга улуг чедиишкиннерни күзедим!
Алдынай СААЯ.
