Аныяк өг-бүле, өөнүң ишти Саглана Мергенов­на Ондар-биле, Нацык-Доржу база Седен- Очур деп изин салгаан ийи оолду өстүрүп, кижизидип чоруурлар.
Кайызы-даа – эмчилер.

— Чаян-Маадыр Ильяевич, «ТА»-ның аныяк номчукчуларынга бодуңарны таныштырып көрүңерем.
— Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы деп кайгамчыктыг каас-чараш оранынга төрүттүнген мен. Чогум документ аайы-биле бижээни болза, Чөөн-Хемчиктиң Баян-Тала деп сууру деп каан. Миннип келген черим-не ол чүве — Баян- Тала. Ада-иемниң чаңгыс оглу мен. Авамны Урана Дыртый-ооловна, ачамны Илья Додоевич дээр. Авам Баян-Таланың интернадынга повар болуп ажылдап чораан, сөөлүнде эртеминиң аайы-биле бухгалтер, кассир кылдыр ажылдаан. Оон чоорту хуу сайгарлыкчы болуп, садыг-саарылга адырында ам бо үеге чедир ажылдап чоруур.
Ачам ам турган болза, 61-62 хар четкен. Ол мен 1-ги класска өөренип турумда, «кызыл-дус­тай» берген. Дириг чораан назынында ачам тракторист кижи чораан. Суурунуң чонунга ачы-дузазын кадып, сиген-ширбиилин трактору-биле кезип берип чораан.
Бирги классты Баян-Тала школазынче өөренип кирген мен. Мээң сактырым-биле, эге класстың 1-ги коңгазында бисти уткуп-хүлээп алган башкывыстың ады Жанна Соскур- ооловна чүве. Ынчан башкымны көөрүмге, дыка-ла чараш, аныяк, кижизиг, топтуун магадаан мен. Оон 1-ги азы 2-ги улдуң соонда, ада-иемниң амыдыралының аайы-биле Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы деп черже көжүп чоруй барган бис.
Суг-Аксы эге школазынга өөренип кирген клазымның башкызын Ада Комбуй-ооловна дээр чүве. Эге клазым башкыларынга ам бо хүнде-даа бодум хуумдан четтиргенимни сеткилимниң ханызында илередип чоруур мен. Суг-Аксы школазынга 6 класска чедир өөренген мен. Ооң соонда Кызыл кожууннуң ыраккы Каа-Хем суурунда көжүп келген бис. Амгы үеде өөм ишти-биле база ыраккы Каа-Хемде чурттап чоруур бис. Соом изээр ийи оолдуг мен, оларны Нацык-Доржу биле Седен-Очур дээр. Оолдарым авазын Саглана Мергеновна Ондар дээр. Ол база эмчи кижи.

— Студент чылдарыңарны сактып чугаалап көрүңерем, эмчи мергежилин чүге шилип алган силер?
— Бодап олурарымга, школа дооскан соонда, өөренмээн черим-не чок. Каяа-даа өөренип турган мен. Тоску классты дооскаш, Кызылдың ортумак өөредилге черинче кирген мен. Баштайгы мергежилим – чазаныкчы. Чүге ыяап-ла чазанык­чы болур күзелдиг турганымда база чылдагаан бар. Авамның талазындан кырган-ачам Дыртый-оол Шыырапович Тюлюш деп кижи чораан. Ол школаларга күш-ажыл башкызы кылдыр хөй чылдар дургузунда ажылдаан. Кырган-ачам боду 1942 чылда Сүт-Хөлдүң Алдыы-Ишкин деп черге төрүттүнген. Кончуг «алдын» холдуг кижи чораан.
Хөөретпейн чугаалаар болза, шаанда ыяш азы демирден бичии ойнаар самолеттарны ужудуптар, бичии ойнаарак машиналарны боду халып турар кылдыр кылып чораан кижи дээр. Мен шору апарган үелеримде өг иштиниң дериг-херекселдерин, өгнүң бодун, орун-дөжек, стол-сандай, согааш-бала дээш шуптузун кылып чораанын көрген мен. Ооң ус-шеверин чүгле бис, ажы-төлү, уйнуктары эвес, а Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл кожууннарның чону сактып чугаалажып чорууру чоргааранчыг.
Ынчангаш бирги мергежилим – чазаныкчы болур дээн күзелимниң ук-дөзү мында. Ооң соонда шериг албан-хүлээлгемни эрттиргеш, Кызылдың эмчи колледжизинче өөренип кирген мен. Ону дооскаш, 2014 — 2020 чылдарда Тываның Перинаталдыг төвүнге акушер кылдыр ажылдадым. Эмчи мергежилин аажок сонуургаан мен. Баштайгы чылдарында иштиг херээжен чонну хүлээп алыр талазынга ажылдап турдум. Черле дооскан эртемим аайы-биле ажылдаар боор мен деп идегеп турумда, төптүң кол эмчизи мени божудулга салбырынче шилчиткен. Шак ынчалдыр ажылымның амданын ап, херээжен чоннуң кижиниң иези ышкаш иелерни база чаш төлдерниң бирги алгызын дыңнаар аас-кежикти бурган башкының меңээ сөңнээнинге четтиргеним илередип, өрү дээрже көргеш, тейлеп-даа чораан мен.
Чаа ынчап чоруй, КемМУ-же өөренип киргеш, амгы үеде кады чурттап чоруур чөленгиижим, ынакшылымга душтум. Ынчан ол Каа-Хем кожууннуң сарыг-Сеп суурунга карак эмчизи кылдыр ажылдап турган, а мен Кемерово хоорайга чаа-ла өөренип кирип алгаш турган мен.

— Амгы үеде кайда ажылдап турар силер?
— Амгы үеде Кызыл хоорайның төвүнде «Эйва» хууда эмнелге черинде ажылдап чоруур мен. Бо эмнелге ажыттынга-ла, үр болбаан, чаа-ла 1 чыл ашкан. Ында от-биле чиңнээшкинниг нугуушкун, ханнаар база курттар-биле эмнеп турар мен. Эмнээшкинниң бо онзагай адырынче мени клиниканың кол эмчизи Айлана Шолбановна Сынаа сүмелээш, боттарының акша-хөреңгизи-биле өөредип алган. Бо угланыышкыннарны Красноярск болгаш Москва хоорайларга өөрендим.
Кысказы-биле чугаалаар болза, курттарның кижиниң мага-бодунга эки салдары хөй: хан-дамыр, чүрек, нерв аарыглары, карак аарыглары, кеш аарыглары, тыныш органы, сөөктер, чүстер, кестириишкин эрткен кижилерге, диш аарыгларынга база төлденип шыдавайн чоруур херээжен кижилерге дузалаар.
Тывага ооң мурнунда-даа чылдарда курттар-биле эмнеп чораан. «Чедер» курортунга база турган деп дыңнаан мен. Курттар колдуунда чараазы-биле эмнээр. Ол чүгле 1 сеанс үезинде 100 ажыг ажыктыг бүдүмелдерни кижиниң организмин­че сиңирип бээр.
Шаанда кижилер курттарны артык килден адырлыр дээш, чүрек, тыныш, баш аарыгларынга салып чораан. Амгы үениң шинчилелдери-биле алырга, курттар оон-даа хөй аарыгларны эмнээри тодараттынган.
Ханнаашкынны шупту билир бис. Ону бистиң ада-өгбелеривис ажыглап чораан. База курттар-биле дөмей, шупту аарыгларны эмнээринге дузалаар. Эң-не кол чүүл – багай ханны мага-боттан үндүрери.

— Дыка солун, ажыктыг эмнээшкиннерни кылып турар-дыр силер? Келир үеде планнарыңар кандыгыл?
— Мергежилимниң бо угланыышкынын ам-даа улаштыр сайзырадып, өске чурттарның арга-дуржулгазын өөренип көөр күзелдиг мен. Чижээлээрге, Моолда, Кыдатта база шак мындыг эмнээшкиннерни кылып турар. Оон аңгыда ине-биле эмнээрин шиңгээдир сорулгам бар.
— Тывада ханнаашкын азы курттар-биле эмнедип чоруур улус хөй бе?
— Ийе, бо угланыышкын аайы-биле чүгле эмнедип эвес, а бодунуң кадыкшылын быжыглаары-биле баш бурунгаар мага-ботту арыгладып ап чоруур улус хөй. Кижи чүгле чыттыр аарый бергеш эвес, а аарывас дээш, кадыын камнаары чугула. Ол база-ла кадык амыдырал дээш чүткүл болур.

— «ТА»-ның аныяк номчукчуларынга чүнү сүмелээр силер? Кадык болур дизе, чүнү кылырыл?
— Тывавыстың аныяк чонунга, бир дугаарында, кадыкшылын камнап, багай чаңчылдардан адырлырын күзээр-дир мен. Спортка ынак болур. Бот-боттарын хүндүлежир. Чүгле ынчан ниити байдал экижииринге идегээр-дир мен.
— Четтирдивис!

Мира КОНГУЛ-ООЛ.
Чаян-Маадыр Ондарның хууда
архивинден чуруктар.

Автордан: Чаян-Маадыр Ильяевич-биле чугаавыста ооң кадык камгалал адырының хөй-ниити хемчеглеринге киржилгезин айтыры чугула. Олар ажылдап келген үелериниң дургузунда өөнүң ишти-биле кады «Кадык камгалалының даңгыназы болгаш тажызы», «Эмчилер Наадымы» дээн ышкаш культура-массалыг, спортчу хемчеглерниң идепкейлиг киржикчилери.