Кышкы үеде Кызыл хоорайны кара хөө бүргей аптар. Хоорайывыстың агаары дээш сагышсырап чоруур хамаатылар хөй. Оларның бирээзи — ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызының энергетиктиг инфраструктуралар хөгжүлдезиниң килдизиниң аныяк консультантызы Болат Назытты.
Болаттың чашкы үези соңгаар улуг хоорайга эрткен-даа болза, школаны Кызыл хоорайга дооскан. Кышкы үеде хоорайның агаарының хирин бичиизинде-ле эскерген. Школаны доозупкаш, Благовещенск хоорайга механик болгаш электри энергиязы-биле ажылдаар дээди эртемни чедип алгаш, шериг албан-хүлээлгезин эрттиргеш, 2022 чылдың октябрьда чанып келген. Ол-ла чылдың ноябрьда ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызындан күш-ажылчы базымын эгелээн.
– Ажыл-агыйыңар дугайында чугаалап бээр силер бе, Болат Владимирович?
– Сонуургалының аайы- биле ажылдаары дээрге-ле, аас-кежик дээр болгай. Бодумну аас-кежиктиг кижи деп санаар мен. Чеже-даа сонуургалы болза, эгезинде ажылдай бээрге, черле берге. Амгы үеде ажылдап турар килдизимниң кылыр ажылы болза, Тываның энергетика талазы-биле сайзыралы. Кылып чорудуп турар ажылдарывыстың эң-не чугулазы – «Арыг агаар» деп федералдыг төлевилелдиң Кызылга боттанылгазы. Россияның 29 хоорайының аразынче Кызыл хоорай кирген. Ол дээрге улуг чедиишкин-дир.
– «Арыг агаар» деп төлевилелдиң Кызылда боттанылгазының дугайында чугаалап бээр силер бе?
– Кызыл хоорайның агаарын арыглаарының ийи аргазы бар. Бир дугаары, хоорайга газ-биле одалга системазын киирери. Ийи дугаары, хоорайның микрорайоннарының чамдыызын аралаштыр газчыдар, чартыы электри-биле ажылдаар котелдуг, бир чамдыызы газ-биле чылыдар боор. Бо ийи арганың кайызын шилиири амдыызында билдинмес.
– Найысылалывыстың агаарынга хамаарыштыр амгы үеде кандыг ажылдарны чорудуп турар ирги?
– Бо чылын «Арбын» садыг-саарылга төвү, Кызыл хоорайның 10 дугаар школазы, хоорайның оң талазында өрт чери, ыраккы Каа-Хемниң чагырга чери, Кызыл хоорай чагыргазының песочная кудумчузунда оран-савазы, Калинин кудумчузунуң 128 дугаар бажыңында республиканың 1 дугаар эмнелгези, «Тываавтодор» күрүне албан чери, «Тардан голд» КХН, «Техсервис» КХН, Кызылдың президентиниң кадет училищези, Дружба кудумчузунуң 158/1 дугаар бажыңы, рабочая кудумчузунда 285 дугаар бажыңда офистер төвү дээш хоорайның 12 объектизин бо чылын төпчүткен одалга системазынче киирген. Даңзыда ады кирген организациялар ооң мурнунда чылдарда боттарының котельнаязы-биле оран-савазын чылыдып турган болза, бо 2023 — 2024 чылдан эгелеп төпчүткен одалга системазында коштунган. Ол база «Арыг агаар» федералдыг төлевилелдиң кылып чорудуп турар ажылдарының бирээзи-дир. Төпчүткен системаже коштунгаш, үндүрген чарыгдалының 50 хуузун эгидип бээр, тускай программаны Кызыл хоорай чагыргазы чорудуп турар.
Вавилин ээтпээнге болгаш солагай талакы дачаларга электрижиткен котелдар салыры Тываэнергонуң планында көрдүнген. Ол черлерде электри чырыы база эвээш. Бо мээң чугаалап турарым котелдарны салыптар болза, электри чырыы база тус черлерге экижип келир.
– Электри-биле ажылдаар котел салыптар болза, чурттакчы чонга ажыы бар бе?
– Амгы үеде тус черлерде чуртталга бажыңнарының көвүдээнинден электри чырыының күжү көңгүс багай, күш четпейн турар деп болур. Салыр деп турар котел электри-биле ажылдаар. Чуртталга бажыңнарынче электри-биле чылыдылганы киирип ап болур апаар. Чаңгыс ок-биле ийи кодан адып алыр дээн ышкаш, электрижиткен котел салыпкаш, чырык болгаш чылыдылга айтырыын иелдирзин шиитпирлептер арга бар.
– Чугаалааныңар ийи котелду кажан тургузуптар ирги?
– «Москва чаңгыс хүн туттунмаан» дээни ышкаш, ол айтырыг келир 2024 чылда үзе шиитпирлеттине бээринге идегел бар. Чазак деңнелинге шиитпирни үндүрген соонда, ынчан чугаалап эгелээр бис.
– Силерниң бодалыңар-биле бөдүүн хамаатыга ийи арганың кайызы эптиг болгаш чарыгдалы эвээш болур ирги?
– Өртек-үнезинге хамаарыштыр айтырыгларны тускай специалистер өөренип көрүп, санап турар. Мээң амы-хууда бодалым болза, электрижиткен котелга коштунуп алыр болза эки. Чүге дээрге ооң-биле электри чырыы база шиитпирлеттине бээр-дир. Бир эвес газчыдып алыр болза, аңгы электри-биле ажылдаар котел киирер ужурга таваржыр.
– Мергежил шилилгезинге кол рольду чүү ойнааныл?
– Дөгээ дааның кырынче кыжын-даа, чайын-даа маңнаар мен. Ынаар үне бергеш көөрге, Кызыл хоорай көзүлбес, куу туман боор. Кежээ-даа, хүндүс-даа ыш. Соңгаар улуг хоорайга кижиниң кеткен хеви-даа хирленмес. Ынчангаш арыг агаар дугайында сонуургап эгелээш, улаштыр бо эртемни чедип алганым ол. «Арыг агаар» деп төлевилелдиң Тывага боттанылгазының төлевилелин ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыдының бир дугаар оралакчызы Сүге-Маадыр Чуглурнуң удуртулгазы-биле кылып турар бис. Командавыста Кызылдың ЧЭТ-тиң болгаш хоорай чагыргазының специалистери база бар.
– Аныяктарга чүнү күзээр силер, Болат?
–Эң-не кол чүүл – бодунуң күзээни эртемни чедип алгаш, мергежилиниң аайы-биле ажылдаарын күзээр-дир мен. Ынчан төрээн черивистиң сайзыралынга үлүг-хуувусту киирип шыдаар бис.
Айдың ОНДАР чугаалашкан
Чуруктарны хууда архивтен алган
