Өг-бүле тудары – чуртталганың нарын шылгалдаларының бирээзи. Ону канчаар эртери аныяк кижиниң үзел-бодалдарындан, тура-соруундан, мөзү- шынарындан база үениң агымындан хамааржыр. Өг-бүле тударын чиик бодаар, тоомча чок көөр хөөннер амгы аныяктарда бар. Чижээ, өгленген соонда ада-иезинге азырадырын уламчылаары. Боттары тускайлаң чурттаар изиг күзел илеретпези. Бергелер ажып эртер тура-соруун көргүспези. Бот-боттарын билишпээнде, аажы-чаңынга таарышпаанда өг-бүлезин быжыглаарын кыспазы, чамдыкта чарлыры. Оларны чавырылдырып, аныяк өг-бүлениң албан эртер эге чада бергедээшкиннери-дир деп тайылбырлап болур.
Куда соонда өгленген аныяктарның эки-багын дошкуну-биле шылгаар өг-бүле чуртталгазы эгелээр. Ол дээрге каастанып алгаш ужуражып, танцылап-ойнап маңнаары эвес-ле болгай. Чижээ, өг-бүле болган чаа байдалын медереп, аңаа чаңчыгары, өг-бүле ээлери болган хүлээлгелерин күүседири аныяктарга нарын шенелде чергезинге чедер. Өг-бүлениң хүннүң-не – чем белеткээр, аяк-сава, идик-хеп чуур, бажың ишти эмгелээр ажылын кылыры. Төрүттүнген ажы-төлдүң чымыжы дээш өске-даа сагыш човаашкыннар немежирге, аажы-чаңның чайыры адырлып, чес-холазы көстү бээр. Чуртталганың шылгалдазы деп чүве ол дур. Амыдыралдың эскерилгелери-биле алырга, бо шылгалданы аныяктарның эртери аңгы-аңгы. Чамдык аныяктар аажы-чаңын билчип, бот-боттарынга (ашаанга, кадайынга) дүрген чаңчыгарын кызып, бот-бодун дыңнажып, хүндүлеп, эп-найыралдыг чурттап эгелей бээрлер. Өгленген аныяктарның аразында мерген угаанныглар база хөй. Олар эжиниң четпестерин, аажы-чаңының хирелиин билзе-даа, дораан-на эдип чазай бербес, чемелевес, ада-иезинче сөс дажып маңнавас.
Чамдыкта оларның бирээзи өг-бүлеге «хааннаар» сагыштыг, шупту мээң күзел-сагыжым-биле болзун дээр, бирээзин «бодунуң майыы-биле эде быжып», кижизидип эгелээр. Бо таварылгада чүгле ийи кижи бот-бодунга тааржып чадап турар эвес, харын ийи аңгы кижизидилгениң, ийи төрел бөлүк үскүлежип, аас-дыл, чогуш-содаа үнүп, өг-бүле буурап-даа болур. Өг-бүлени мындыг байдалга чедирбейн барып болурунуң аргалары хөй деп психология эртеми санап, эге чадазында элээн каш дүрүмнерни сагыырын сүмелеп турар.
Бирги бөлүктүң дүрүмнери – сөс-чугаа: Эжинге ээлдек, чараш сөстер чугаалаарындан чалгааравас, ыятпас, эгенмес. Эки сөс кижини хей-аът киирип, сүзүглелин көдүрер. Чугааны эгелээрде, өске кижиниң сагыш-сеткилин эскерип, сөглээр сөстүң харыызы кандыг болурун баш удур билзе эки. Өг-бүле чуртталгазынга тоомча чок болбазын кызып, бот-боттарынга хамаарылгазын хөөн киирип каан хөгжүм херексели хевирлиг тутса эки. Ажынып-хорадаанда бодун туттунар, эмин эрттир ызыгуурже халдап, тос аданы коптарбас. Өске кижиниң чугаазын төнчүзүнге чедир дыңнап, аңаа кичээнгейлиг, сонуургалдыг болурга, хамык чүвениң уг-шии тыптып, аайлажы бээр деп чүвени утпаза эки. Өске кижи-биле чугаалажып тургаш, ооң хөөнүн, хөлзээшкинин эскерип, үзел-бодалын хүндүлеп, бодун төлептиг алдынары чугула. Чугааны үргүлчү оожум, чымчак, чаагай сеткилдиг эгелээр. Сөс-биле эмнеп-даа, кемдедип-даа болурун утпас.
Ийиги бөлүктүң дүрүмнери – даштыкы хевир болгаш арыг-шевер: Кижи даштыкы хевирин (бо шагныы-биле имидж) – идик-хеви, бажының дүгүн таарып, эдип-чазааны, кылажы – өске улустан ылгалдыг, чараш болурун күзээр, ол дээш кызар апаар. Өгленип алгаш, ол чаңын салбас болза эки. Чуттуг болбаңар. Мага-бодун, ылаңгыя буттарын, хүнде ийи катап чууру албан. Холдары хирлиг, дыргактарын кеспээн болурга, ындыг кижини кым сонуургаар, хүндүлээр деп. Чеди хонук болгаш чунар-бажыңнаарын утпас. Уктарны хүннүң-не солуп, чуур. Бут суглуг, чыттыг таварылгада ону болдурбазының аргаларын ажыглаар – аптекада тускай кремнер, эмнерни садып турар. Идик-хевин тарадыр октавайн, эмгелеп, аайлап салып алыр. Бажың иштин үеннеп, бокталдырбас. Ажыл кылган соонда, ажыглап турган херекселдерин чыткан черинге дедир салып каар. Чурттап турар бажыңын арыг-шевер тудуп, хүнде каш-даа катап агаарладыры чугула. Хүн бүрүде аштап, чуп, неделя санында соңгаларны, эжик кастактарын чуур. Бажыңга таакпылавас. Аяк-саваны үргүлчү арыг тургузар. Кижи бүрүзүнге арыг-силиг, көрүштүг болурунга дузалаар, эки чыттыг – духи, одеколонну ажыглаары артык эвес. Эр-херээжен улустуң чүгле боттары чуур хептери бар болур, оларны өске улуска чугдурбас.
Үшкү бөлүктүң дүрүмнери – өг ажылы: Өг ажылын деңге, демнежип кылыр. Эр кижи кадыг ажылды хөйнү кылырын кызыдар. Өг-бүлеге чүгле эр, чүгле херээжен кижи кылыр ажылдыг болурун дугуржуп алганда, ону албан сагыыр. Бирээзи ажылдап турда, өскези ооң чанынга туруп алгаш айтып, сүмелеп, шүгүмчүлевес. Бирээзи ажылды төндүрүп четтикпейн барганда, деткип дузалаар, кады төндүр кылчыптар.
С.Б.Оюн, А.К.Ооржак
Тыва өг-бүле педагогиказы
