ТАР-ның 100 чылынга уткуштур
Чыргалаңдының төөгүзү дээрге-ле Тес-Хем кожууннуң база Тывавыстың төөгүзү. Аңаа Тываның тос кожууннарын чагырып чораан Амбың-нояннар, оларның салгалдары чурттап чораан болгаш ам-даа чурттап чоруурлар. Кайы-бир албан, бүдүрүлге чериниң төөгүзү дээрге-ле аңаа ажылдап, ону сайзырадып чораан кижилерниң төөгүзү болур.
Ынчангаш бо сумунуң кайгамчыктыг кижилериниң дугайында «Тываның аныяктары» солуннуң штаттан дашкаар корреспондентизи Алена Нан-Хоо күш-ажылдың хоочуну Кара-оол Лапчаа-биле чугаалашкан.Белдир-Арыгга чиңгине чурттап, ажылдавазымза-даа, бодумнуң ажылчын намдарымның дургузунда район чергелиг албан-дужаалдарга ажылдап чорааш, ооң аайы-биле чодураажыларның ажыл-херектеринге үлүүмнү база киириштирип, бо черниң бөдүүн, ажыл-ишчи чонун эки билип, төрелзине берген мен. Чодурааның чону-биле бодум амы-хууда холбаам хөй.
Бирээде, Чыргалаңды сумузу дээрге оюннар чурту-ла болгай, а мээң авам Даңгытмаа оюн кижи. Ынчангаш бо сумуда авамның төрелдери эңмежок. Оларның аразындан үш угбаларым: Өнермаа Сувандии, Сырат Саартай, Диизеңмаа, ийи чеңгелерим — Делгер-маа Биче-оол, Полина Төвүт – Маадыр-иелер!
Олар бо сумунуң хүндүлүг кижилери – совхозувустуң тургузукчулары, мурнакчы малчыннары, хөй-ниитичилер, район, көдээ Советтериниң депутаттары, херээженнер чөвүлелиниң идепкейлиг кежигүннери, хөй санныг ажы-төлүн төлептиг хамаатылар кылдыр өстүрүп каан буянныг иелер.
Боларның ажы-төлү «Чодураа» совхозтуң база сумунуң кол ажылчын күжү, тускай эртемниглери, башкылар, эмчилер дээш кымны чок дээр, чамдыктары сумуну-даа баштап, совхозту-даа удуртуп чордулар.
Ийиде, Берт-Даг школазынга башкыладып чорааным эң бир дугаар башкыларым Седиилей, Седипаа, директорувус Чараш-оол башкы (Александр Борбак-оолович) олар сөөлүнде билип алганым болза, бо суму чурттуг улус болган ийин.
Үште, бо суурдан келген Нурзат Байыр-оол, Сувандии Иван, Сырат Чапай, Адыя Шимей, Симчит Авый-оол, Төвүт Борбак-оол, Болат- оол Василий, Үкей Хая болгаш өске-даа оолдар, уруглар-биле Самагалтай школазынга аңгы-аңгы класстарга өөренип, а Суван Марта, Магаранза Нина, Куңгаалай Каадыр, Сувандии Долуй, Ак-оол Байыр, Коданмай Калин, Седей Бадарчы, Сырат Карбый-оол олар-биле школаны кады доозар аас-кежиктиг болган мен.
Чыргалаңдының бо төлептиг оолдар, кыстары шупту тускай эртемниглер бооп алгаш келгеш, төрээн сумузунга, совхозунга ажылдап, ооң сайзыралынга күжүн, угаанын, энергиязын харам чокка өргээннер. Оларның хөй кезии чедип алган мергежилиниң аайы-биле районунга, республикага ады-сураа билдингир кижилер болганнар.
Аңаа хамаарыштыр ийи-ле чижектен киирип көрейн: бо ажыл-агыйга ажылдап чораан эштерим, чаңгысклассчыларым Седей Бадарчы, Ооржак Наксыл-оол хөй чылдарда совхозтар директорлап («Күш-ажылдың хостуу», «Тес-Хем»), кожууннар удуртуп (Улуг-Хем, Бай-Тайга, Кызыл) багай эвес ажылдап чордулар.
Кайызы-даа Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчылары, а Бадарчы Сеңгиевич — ооң кырындан Тыва Республиканың база Россия Федерациязының көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы деп аттарның эдилекчизи.
Оон өске бир эжим Василий Оюнович Болат-оол районнуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол агрономунга 15 чыл, суггарылга эргелелиниң начальнигинге 10 чыл, чер комитединиң даргазынга 10 чыл үре-түңнелдиг ажылдап, төрээн совхозу «Чодураа» совхозту директорлап база чораан.
А эң кол, уттундурбас харылзаам – дээди эртемни чедип алгаш, районнуң колхоз, совхозтарынга, көдээ ажыл-агый эргелелинге, «Сельхозтехникага» инженерлеп, ооң соонда эргелел начальниги, кожуун даргазы албан-дужаалдарга ажылдап турган үелеримде сумунуң болгаш совхозтуң удуртукчулары, тускай эртемниглери, механизаторлары, малчыннары-биле сырый холбаалыг ажылдап чорааным болур.
Эге-ле баштай школа дооскан дораан Самагалдайның «Сельхозтехника» черинге слесарьлап ажылдап тургаш, Самагалдай биле Белдир- Арыг аразының оруун кылыштым. Даргавыстың дужаалын езугаар бир орус инженер (адын сагынмайн тур мен), тракторизивис Кара-Сувандии дээр акый база мен тракторга кожар грейдер-биле чаа орукту кылдывыс. Суурнуң үстүнге почта бажыңы бар чуве, аңаа четкеш, дедир ээптер турдувус.
Ынчалдыр районга эң бир дугаар чалдаан орукту кылганывыс ол. Амгы орук ол.
Мээң бир дугаар билип, кады ажылдааным колхоз даргазы Ким Олег Сиямбилович-ле болгай. Ынчан мен көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол инженери турдум, начальниги Сарыглар Малай-оол Суванович. Ол болза — 1970 чыл-дыр.
Ооң мурнунда колхоз даргалап чораан Кеский-оол, Сарбаа, Эрендей, Шулуу-Маадыр оларны база эки билир мен.
Ол дарганы Улуг-Хемден келген дээди эртемниг зоотехник Төмүр- оол Уйнук-оол Дордумович солуду. Ук дарга колхозту 1976 чылга чедир эки, билдилиг удурткан. Ону СЭКП Тес-Хем райкомунуң секретарынга депшиткени-биле халашкан, ооң орнунга Берт-Дагдан Чаңгы-оол Саң-Хөө Лаажапович кээп ажылдаан.
Дараазында чылын, 1977 чылда, колхозту совхоз кылдыр эде тургускан. Ооң бир дугаар директорунга Саң-Хөө Лаажаповичини улаштыр томуйлаан.
Бо даргаларның үезинде совхоз дыка сайзыраан.
Чаа гаражты, септелге мастерскаязын, Хараал-Тейге үлегерлиг сүт-бараан фермазын туткан. Чер болгаш мал ажылын механизастап эгелээн. Машина-трактор парыгы өзүп, шынары экижээн – улуг бүдүрүкчүлүг, сайзыраңгай чаа техника кээп эгелээн. Механизастаан хову-трактор бригадалары, мал чеми белеткээр, ногаа өстүрер тускай звенолар көстүп келгилээн.
Фермада инектерни саарын, өдек аштаарын механизмнер кылып турар апарган. Районда бир дугаар механизастаан ферма ол болган. Ферманың дуржулгазын өске районнардан кээп өөренип, маңаа республика конкурстарын, семинар өөредилгелерни эрттирип турду.
Мал чеми белеткээр талазы-биле «Чодураа» республикада мурнакчы ажыл-агыйларның бирээзи болган. Хараал-Тей адаанга, Чодураалыг-Аксынга, Оңгар-Хөөрге база Ужарлыг-Хем ховузунга агроном Федор Лузянин суггарылга системаларын кылгаш, хөй чылдыг сигеннерни тараан соонда, ажыл-агый люцернаның, клеверниң база рапстың бедик дүжүдүн чыл санында ап, малга быжыг чем баазазын тургузуп шыдаан, а агроном Лузянинге «Алдарлыг мелиоратор» деп бедик атты тывыскан.
Тараа культураларының дүжүткүрү база өскен. Силос, сенаж, витаминниг сиген далганын кылырының технологиязын шиңгээдип алган.
Республиканың мурнуу чүгүнде кара чаңгыс витаминниг сиген далганын бүдүрер агрегатты (АВМ-0,4) мен «Сельхозтехникага» ажылдап тургаш кылдырып, ажыглалга киирдивис. Ынчан совхозтуң директору Уйнук-оол Дордумович. Ол нарын агрегатты операторлар Долзат Анатолий, Комбу Виктор, совхозтуң электриги Төвүт Борбак-оол билдилиг башкарып, районнуң база кожавыс Эрзинниң совхозтарын витаминниг сиген далганы-биле үзүктел чок хандырып турдулар.
Ынчангаш бо сумунуң кайгамчыктыг кижилериниң дугайында «Тываның аныяктары» солуннуң штаттан дашкаар корреспондентизи Алена Нан-Хоо күш-ажылдың хоочуну Кара-оол Лапчаа-биле чугаалашкан.Белдир-Арыгга чиңгине чурттап, ажылдавазымза-даа, бодумнуң ажылчын намдарымның дургузунда район чергелиг албан-дужаалдарга ажылдап чорааш, ооң аайы-биле чодураажыларның ажыл-херектеринге үлүүмнү база киириштирип, бо черниң бөдүүн, ажыл-ишчи чонун эки билип, төрелзине берген мен. Чодурааның чону-биле бодум амы-хууда холбаам хөй.
Бирээде, Чыргалаңды сумузу дээрге оюннар чурту-ла болгай, а мээң авам Даңгытмаа оюн кижи. Ынчангаш бо сумуда авамның төрелдери эңмежок. Оларның аразындан үш угбаларым: Өнермаа Сувандии, Сырат Саартай, Диизеңмаа, ийи чеңгелерим — Делгер-маа Биче-оол, Полина Төвүт – Маадыр-иелер!
Олар бо сумунуң хүндүлүг кижилери – совхозувустуң тургузукчулары, мурнакчы малчыннары, хөй-ниитичилер, район, көдээ Советтериниң депутаттары, херээженнер чөвүлелиниң идепкейлиг кежигүннери, хөй санныг ажы-төлүн төлептиг хамаатылар кылдыр өстүрүп каан буянныг иелер.
Боларның ажы-төлү «Чодураа» совхозтуң база сумунуң кол ажылчын күжү, тускай эртемниглери, башкылар, эмчилер дээш кымны чок дээр, чамдыктары сумуну-даа баштап, совхозту-даа удуртуп чордулар.
Ийиде, Берт-Даг школазынга башкыладып чорааным эң бир дугаар башкыларым Седиилей, Седипаа, директорувус Чараш-оол башкы (Александр Борбак-оолович) олар сөөлүнде билип алганым болза, бо суму чурттуг улус болган ийин.
Үште, бо суурдан келген Нурзат Байыр-оол, Сувандии Иван, Сырат Чапай, Адыя Шимей, Симчит Авый-оол, Төвүт Борбак-оол, Болат- оол Василий, Үкей Хая болгаш өске-даа оолдар, уруглар-биле Самагалтай школазынга аңгы-аңгы класстарга өөренип, а Суван Марта, Магаранза Нина, Куңгаалай Каадыр, Сувандии Долуй, Ак-оол Байыр, Коданмай Калин, Седей Бадарчы, Сырат Карбый-оол олар-биле школаны кады доозар аас-кежиктиг болган мен.
Чыргалаңдының бо төлептиг оолдар, кыстары шупту тускай эртемниглер бооп алгаш келгеш, төрээн сумузунга, совхозунга ажылдап, ооң сайзыралынга күжүн, угаанын, энергиязын харам чокка өргээннер. Оларның хөй кезии чедип алган мергежилиниң аайы-биле районунга, республикага ады-сураа билдингир кижилер болганнар.
Аңаа хамаарыштыр ийи-ле чижектен киирип көрейн: бо ажыл-агыйга ажылдап чораан эштерим, чаңгысклассчыларым Седей Бадарчы, Ооржак Наксыл-оол хөй чылдарда совхозтар директорлап («Күш-ажылдың хостуу», «Тес-Хем»), кожууннар удуртуп (Улуг-Хем, Бай-Тайга, Кызыл) багай эвес ажылдап чордулар.
Кайызы-даа Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчылары, а Бадарчы Сеңгиевич — ооң кырындан Тыва Республиканың база Россия Федерациязының көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы деп аттарның эдилекчизи.
Оон өске бир эжим Василий Оюнович Болат-оол районнуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол агрономунга 15 чыл, суггарылга эргелелиниң начальнигинге 10 чыл, чер комитединиң даргазынга 10 чыл үре-түңнелдиг ажылдап, төрээн совхозу «Чодураа» совхозту директорлап база чораан.
А эң кол, уттундурбас харылзаам – дээди эртемни чедип алгаш, районнуң колхоз, совхозтарынга, көдээ ажыл-агый эргелелинге, «Сельхозтехникага» инженерлеп, ооң соонда эргелел начальниги, кожуун даргазы албан-дужаалдарга ажылдап турган үелеримде сумунуң болгаш совхозтуң удуртукчулары, тускай эртемниглери, механизаторлары, малчыннары-биле сырый холбаалыг ажылдап чорааным болур.
Эге-ле баштай школа дооскан дораан Самагалдайның «Сельхозтехника» черинге слесарьлап ажылдап тургаш, Самагалдай биле Белдир- Арыг аразының оруун кылыштым. Даргавыстың дужаалын езугаар бир орус инженер (адын сагынмайн тур мен), тракторизивис Кара-Сувандии дээр акый база мен тракторга кожар грейдер-биле чаа орукту кылдывыс. Суурнуң үстүнге почта бажыңы бар чуве, аңаа четкеш, дедир ээптер турдувус.
Ынчалдыр районга эң бир дугаар чалдаан орукту кылганывыс ол. Амгы орук ол.
Мээң бир дугаар билип, кады ажылдааным колхоз даргазы Ким Олег Сиямбилович-ле болгай. Ынчан мен көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол инженери турдум, начальниги Сарыглар Малай-оол Суванович. Ол болза — 1970 чыл-дыр.
Ооң мурнунда колхоз даргалап чораан Кеский-оол, Сарбаа, Эрендей, Шулуу-Маадыр оларны база эки билир мен.
Ол дарганы Улуг-Хемден келген дээди эртемниг зоотехник Төмүр- оол Уйнук-оол Дордумович солуду. Ук дарга колхозту 1976 чылга чедир эки, билдилиг удурткан. Ону СЭКП Тес-Хем райкомунуң секретарынга депшиткени-биле халашкан, ооң орнунга Берт-Дагдан Чаңгы-оол Саң-Хөө Лаажапович кээп ажылдаан.
Дараазында чылын, 1977 чылда, колхозту совхоз кылдыр эде тургускан. Ооң бир дугаар директорунга Саң-Хөө Лаажаповичини улаштыр томуйлаан.
Бо даргаларның үезинде совхоз дыка сайзыраан.
Чаа гаражты, септелге мастерскаязын, Хараал-Тейге үлегерлиг сүт-бараан фермазын туткан. Чер болгаш мал ажылын механизастап эгелээн. Машина-трактор парыгы өзүп, шынары экижээн – улуг бүдүрүкчүлүг, сайзыраңгай чаа техника кээп эгелээн. Механизастаан хову-трактор бригадалары, мал чеми белеткээр, ногаа өстүрер тускай звенолар көстүп келгилээн.
Фермада инектерни саарын, өдек аштаарын механизмнер кылып турар апарган. Районда бир дугаар механизастаан ферма ол болган. Ферманың дуржулгазын өске районнардан кээп өөренип, маңаа республика конкурстарын, семинар өөредилгелерни эрттирип турду.
Мал чеми белеткээр талазы-биле «Чодураа» республикада мурнакчы ажыл-агыйларның бирээзи болган. Хараал-Тей адаанга, Чодураалыг-Аксынга, Оңгар-Хөөрге база Ужарлыг-Хем ховузунга агроном Федор Лузянин суггарылга системаларын кылгаш, хөй чылдыг сигеннерни тараан соонда, ажыл-агый люцернаның, клеверниң база рапстың бедик дүжүдүн чыл санында ап, малга быжыг чем баазазын тургузуп шыдаан, а агроном Лузянинге «Алдарлыг мелиоратор» деп бедик атты тывыскан.
Тараа культураларының дүжүткүрү база өскен. Силос, сенаж, витаминниг сиген далганын кылырының технологиязын шиңгээдип алган.
Республиканың мурнуу чүгүнде кара чаңгыс витаминниг сиген далганын бүдүрер агрегатты (АВМ-0,4) мен «Сельхозтехникага» ажылдап тургаш кылдырып, ажыглалга киирдивис. Ынчан совхозтуң директору Уйнук-оол Дордумович. Ол нарын агрегатты операторлар Долзат Анатолий, Комбу Виктор, совхозтуң электриги Төвүт Борбак-оол билдилиг башкарып, районнуң база кожавыс Эрзинниң совхозтарын витаминниг сиген далганы-биле үзүктел чок хандырып турдулар.
(Уланчылыг).
#100_летиеТНР #ТАРнын100чылы #россия #тыва #историяТувы #тыванын_аныяктары #сылдысчыгаш #солуннар
