Кандыг-даа чонга төрээн дыл — салгалдан салгалче дамчып келген өртээ турбас эртине. Төрээн тыва дылынга уругларны хандыкшылдыг, чоргааралдыг, хумагалыг болурунга бичиизинден эгелеп өөредип чоруур башкы Саяна Сарыглар. Ол — Сукпак ортумак школазының тыва дыл, чогаал башкызы.
Саяна Сарыглар школачы чылдарындан тура-ла, башкы болур изиг күзелдиг чораан. Өг-бүлениң кежигүннери шупту башкылар болганындан ирги бе, оон өске мергежил сагыжынга-даа кирбээн. Чылдар эрткен, школачы күзели бүткен. 2000 чылда Тываның Күрүне Университединиң филология салбырын дооскаш, Сукпактың Б.И. Араптан аттыг школазынга тыва дыл, чогаал башкызы бооп ажылдай берген. «Чылдар эрткен тудум, шилип алган мергежилимге ынакшылым улгадып чоруур» деп, ол чугаалаар. Башкы кижи, ылаңгыя төрээн дыл башкызы кандыг болур ужурлугул, ажылыңар-биле таныштырып көрүңерем деп дилээримге, ол мынчаар харыылады.
— Башкы дээрге чүгле мергежил эвес, а ниитилел мурнунга улуг харыысалга, ылаңгыя өөреникчилер мурнунга. Амгы үеде национал школаның тыва дыл, чогаал башкызының мурнунда нарын айтырыг туруп турар. Өөреникчилерни тыва дыл кырынга шын бижип, чугаалап турар кылдыр өөредиринден аңгыда, төрээн дылының онзагай чаражын эскерип, аңаа ынак болуп, сайзыраңгай үе-биле деңге сырый харылзаазын тудуп, национал чоргааралды оттуруп, төрээн дылын хумагалап билирин өөреникчилерден чедип алыры.
Кичээл – эртемнерниң өргээзи, башкының тайылбыры – эртем-билиг делегейинче кирер дүлгүүр. Ынчангаш амгы үениң кичээли кандыг бооп болурул, уругларның сонуургалын, башкы-биле деңге ажылдаарын канчаар чедип алырыл деп айтырыгларга харыыны тывары башкы кижиниң ажылы деп бодаар мен. Бодумнуң арга-дуржулгамга чаңчылчываан кичээлдерниң янзы-бүрү хевирлерин доктаамал өөренип, сайгарып, ажыглаарын кызыдып турар мен. Үениң негелдезинге дүүштүр тыва дыл башкылаашкынының шынарын бедидериниң аргазы – кичээлдиң чаа хевирин ажыглаары, уругларның билииниң шынарын болгаш өөренген материалын эки шиңгээдип алганын хынап түңнээри, аңаа үнелел бээрин башкылаашкын ажылының кол өзээ. Ол талазы-биле кезээде чогаадыкчы дилээшкинде турары чугула. Уругларны бот-тускайлаң ажылдадып өөредири кол черде. Ынчангаш чаа-чаа технологиялар башкының ажылынга улуг дуза болуп кээрин билир бис.
«Өөредилге» национал төлевилелдиң ачызында школалар чаа үениң негелдезинге дүгжүп, амгы шагның дериг-херекселдери-биле дериттинип турары өөрүнчүг. Чаа темаларны эки шиңгээдиринге санныг технологиялар кончуг дузалыг, ынчангаш кичээлге ону ажыглап өөренири кончуг чугула. Кичээлдерге белеткел мурнунда уругларның боттары-биле сүмележип, деңге презентация, биидеңнерни, аялганы шилип тургузарга, уругларга солун болгаш эки шиңгээдип алыр.
Башкы кижи үе-биле деңге хөгжүп, сайзырап, башкылаашкын, өөредилге делегейинде чаартылгалар-биле таныжар ужурлуг. Ооң тевии-биле бодумнуң башкылаашкын ажылымда кейс-технологиязын сонуургап, ажыглап эгелээн мен.
«Башкы кижи бүгү чуртталгазында өөренир ужурлуг, өөренип-ле турар болза, Башкы адын эдилеп чорууру ол болур» — деп, К.Ушинскийниң угаадыглыг сөстери маңаа бадыткал, а меңээ дүрүм болуп чоруур.
Аржана ЧАМЗЫРЫН.
#тыванын_аныяктары_сылдысчыгаш
Саяна Сарыглар школачы чылдарындан тура-ла, башкы болур изиг күзелдиг чораан. Өг-бүлениң кежигүннери шупту башкылар болганындан ирги бе, оон өске мергежил сагыжынга-даа кирбээн. Чылдар эрткен, школачы күзели бүткен. 2000 чылда Тываның Күрүне Университединиң филология салбырын дооскаш, Сукпактың Б.И. Араптан аттыг школазынга тыва дыл, чогаал башкызы бооп ажылдай берген. «Чылдар эрткен тудум, шилип алган мергежилимге ынакшылым улгадып чоруур» деп, ол чугаалаар. Башкы кижи, ылаңгыя төрээн дыл башкызы кандыг болур ужурлугул, ажылыңар-биле таныштырып көрүңерем деп дилээримге, ол мынчаар харыылады.
— Башкы дээрге чүгле мергежил эвес, а ниитилел мурнунга улуг харыысалга, ылаңгыя өөреникчилер мурнунга. Амгы үеде национал школаның тыва дыл, чогаал башкызының мурнунда нарын айтырыг туруп турар. Өөреникчилерни тыва дыл кырынга шын бижип, чугаалап турар кылдыр өөредиринден аңгыда, төрээн дылының онзагай чаражын эскерип, аңаа ынак болуп, сайзыраңгай үе-биле деңге сырый харылзаазын тудуп, национал чоргааралды оттуруп, төрээн дылын хумагалап билирин өөреникчилерден чедип алыры.
Кичээл – эртемнерниң өргээзи, башкының тайылбыры – эртем-билиг делегейинче кирер дүлгүүр. Ынчангаш амгы үениң кичээли кандыг бооп болурул, уругларның сонуургалын, башкы-биле деңге ажылдаарын канчаар чедип алырыл деп айтырыгларга харыыны тывары башкы кижиниң ажылы деп бодаар мен. Бодумнуң арга-дуржулгамга чаңчылчываан кичээлдерниң янзы-бүрү хевирлерин доктаамал өөренип, сайгарып, ажыглаарын кызыдып турар мен. Үениң негелдезинге дүүштүр тыва дыл башкылаашкынының шынарын бедидериниң аргазы – кичээлдиң чаа хевирин ажыглаары, уругларның билииниң шынарын болгаш өөренген материалын эки шиңгээдип алганын хынап түңнээри, аңаа үнелел бээрин башкылаашкын ажылының кол өзээ. Ол талазы-биле кезээде чогаадыкчы дилээшкинде турары чугула. Уругларны бот-тускайлаң ажылдадып өөредири кол черде. Ынчангаш чаа-чаа технологиялар башкының ажылынга улуг дуза болуп кээрин билир бис.
«Өөредилге» национал төлевилелдиң ачызында школалар чаа үениң негелдезинге дүгжүп, амгы шагның дериг-херекселдери-биле дериттинип турары өөрүнчүг. Чаа темаларны эки шиңгээдиринге санныг технологиялар кончуг дузалыг, ынчангаш кичээлге ону ажыглап өөренири кончуг чугула. Кичээлдерге белеткел мурнунда уругларның боттары-биле сүмележип, деңге презентация, биидеңнерни, аялганы шилип тургузарга, уругларга солун болгаш эки шиңгээдип алыр.
Башкы кижи үе-биле деңге хөгжүп, сайзырап, башкылаашкын, өөредилге делегейинде чаартылгалар-биле таныжар ужурлуг. Ооң тевии-биле бодумнуң башкылаашкын ажылымда кейс-технологиязын сонуургап, ажыглап эгелээн мен.
«Башкы кижи бүгү чуртталгазында өөренир ужурлуг, өөренип-ле турар болза, Башкы адын эдилеп чорууру ол болур» — деп, К.Ушинскийниң угаадыглыг сөстери маңаа бадыткал, а меңээ дүрүм болуп чоруур.
Аржана ЧАМЗЫРЫН.
#тыванын_аныяктары_сылдысчыгаш
