ТАР-ның 100 чылынга
Чыргалаңдының төөгүзү дээрге-ле Тес-Хем кожууннуң база Тывавыстың төөгүзү. Аңаа Тываның тос кожууннарын чагырып чораан Амбың-нояннар, оларның салгалдары чурттап чораан болгаш ам-даа чурттап чоруурлар. Кайы-бир албан, бүдүрүлге чериниң төөгүзү дээрге-ле аңаа ажылдап, ону сайзырадып чораан кижилерниң төөгүзү болур.
Ынчангаш бо сумунуң кайгамчыктыг кижилериниң дугайында «Тываның аныяк­тары» солуннуң штаттан дашкаар корреспондентизи Алена Нан-Хоо күш-ажылдың хоочуну Кара-оол Лапчаа-биле чугаалашкан.

Ооң ажылын хандырар дээш суурнуң база район төвү Самагалтайның албан-организациялары шеф-­биле тайгадан будук, бүрү, сиген­ни белеткеп, чай чок-ла ажылдап турар­лар чүве. Чаъстыг хүннерде бе­зин тура дүшпейн ажылдап турар агрегат болбазыкпе. Улус баштактанып: «Аяс-даа хүн, бүргег-даа хүн «АВАМ» аксы ажык турар» — дижир турдулар.
Дараазында директор Арапчор Маадыр-оол Сайын-Белекович (база Берт-Дагдан) элээн ханы чаартылгаларны кылган кижи. Совхоз ийи каът чаа конторалыг апарган (сөөлүнде ону ол-ла дарга садикке берипкен), хозрасчетче бүгү адыр­ларны шилчиткен, чек-биле санажылганы ажыг­лай берген.
«Тес-Хем» совхозтуң үлегери-биле бүгү-ле сельхозмашиналарны, комбайннарны бетон шөлдерге тургус­кан, гаражка, МТМ-ге диспетчер бажыңын, механизаторларга өөренир, дыштаныр, ойнаар черлерни туткан.
Тудуг ажылы дыка хөгжээн, чуртталга бажыңнарын тудары көвүдээн – суурга ийи чаа кудумчу тыптып келген.
Хову-трактор турлаглары, хойжу бригадалар төптери, нефтебаза, пилорама, тараа складтары – бирээзи суурга, бирээзи – Сайгынга, механизастаан хой кыргыыр пункт, хаван фермазы туттунган.
Совхозтуң адырлары, малчын бригадалары электри күжү-биле хандырттынган, малчын кодан бүрүзү хандыр каскан кудуктарлыг болу берген.
«Чодураа» колхозунуң, ооң соонда совхозтуң мындыг сайзыралынга дуржулгалыг ажылчын кадрларның болгаш тускай эртемниглерниң үлүг-хуузу кедергей улуг.
Маңаа оларның ат-сывын адап көрейн.
Чамдыктарының аттарын уткан-дыр мен, ынчалза-даа мени буруудатпазын диледим.
Оларга алдарлыг малчыннар И.С. Данзырың, М.Д. Сувандии, Ч.Н.Баткар, Чикей Соян, Серен Шимит (олар мурнакчы малчыннар боордан аңгыда, колхозтуң хой бригадаларын бригадирлеп, ферма эргелекчилеп чораа­нын немеп каайн); саанчылар Ч.Х. Баткар, О.Ч. Баткар, К.Л. Уваңгур; тудугжулар Адыя Самдаң, Руслан Төвүт; чылгычы Василий Захаров, комсомолчу аныяктарның трактор бригадазының бригадири Василий Аралдии, учетчик Бугалдай («Хову-Бугазы»), хой бригадирлери Бугалдай Төвүт, Каадыр-оол Сувандии, Делгер-оол Эртине, сиген бригадири Мөңгүн-оол Кызыл- оол, агрономнар Кара-Күске Чооду, Лаа­жап Балчыр, Федор Лузянин, Василий Болат-оол, инженерлер Амед Чимит, Владимир Кызыл-оол, экономист Иван Дамдың, кол зоотех­ник, Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының сайыды турган Валентин Ендан, бухгалтерлер Барый-оол Балдаң, Алдын-кыс Кидиспей, эртемден Борбак-оол Балчыр болгаш өске-даа эштер хамааржыр.
Бурятияның көдээ ажыл-агый институдун кады дооскан эштеривис: колхозтуң кол мал эмчизи Анна Серээ (Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң депутадынга соңгуткан), партком секретары Зинаида Моңгуш, өөнүң ээзи эртемден Соңгукчу Моңгуш, мал эмчилери Ольга, Владимир Уваңгурлар, Седей Дондуй-оол, совхозтуң кол экономизи Ольга Ооржак, кол зоотехниги Наксыл-оол Ооржак, зоотехник Тамара Нүрзат олар көдээ ажыл-агыйының езулуг технологтары дээрзин ажыл-херектери-биле бадыткадылар.
Үстүнде адааным колхозтуң хоо­чун кадрларының болгаш тускай эртемниглерниң, ажылчыннарның карак-кызыл күш-ажылының түңнелинде, «Чодураа» совхозу хөй адырларлыг, симменталь уксаалыг сүткүр инектерлиг, чартык нарын дүктүг хой ажылдыг, техника болгаш электри күжү-биле, мурнакчы технологиялар-биле чепсегленген, бедик мергежилдиг кадрларлыг, быжыг экономикалыг, сайзыраңгай ажыл-агый болу берген.
Маңаа кыска чижектен киирип көрейн: совхоз чылда ортумаа-биле 240-250 тонна эътти, 300 тонна сүттү, 20-22 тонна дүктү бүдүрүп, ооң иштинден 200 тонна хире эътти, 190-195 тонна сүттү, 16-18 тонна дүктү күрүнеге дужаап турган.
Ол чүл дээрге чылдың-на 180-190 баш бода малды, 3 муң хире шээр малды, 18-20 баш чылгыны, 160 баш хаванны күрүнеге диригге дужаап турганы ол.
1989 чылда совхозка 13579 баш хой-өшкү, 753 баш бода мал, 521 чылгы турган, а күрүнеге дужааган продукциязы мындыг: эът – 198 тонна, сүт – 195 тонна, дүк – 18 тонна.
База бир чижек. Сайгын даанга районнуң телевизор көөр станциязының бажыңын (телевышка) Самагалтайдан ынаар чоруткан электри шугумун совхозтуң күсели-биле кылдырткан бис.
Ол станцияны тударын партия райкомунуң (бирги секретары П.Т. Дамба-Хуурак) болгаш райкүүскомнуң (даргазы Н.В. Чындыгыр) даал­газы-биле ынчангы «Сельхозтехника» чери (даргазы – бо чүүлдүң автору) боттандырган.
Ооң тудуунга 37 метр бедик демир антеннаны чыып, эптеп тургузарынга район төвүнүң албан черлери, бүдүрүлгелер аажок идепкейлиг киришкеннер. Станцияның ажыдыышкынын 1978 чылдың ноябрь 2-де кылган, ол хүнден эгелеп районнуң чону телевизорну көрүп турар апарганнар. Районга телевизорнуң келген хүнү ол.
Совхоз боду садиктиг, уругларга сүт белеткээр кухнялыг, столовая­лыг, чунар-бажыңныг турган.
Өөреникчилерниң бир кодан хоюнуң турлаа суур адаанга турду. Хараал-Тей фермазынга саанчыларның уругларынга садик ажылдап турду. Ындыг садик кайы-даа фермага турбаан!
Аңгы-аңгы чылдарда сумуну, совхозту болгаш партия организациязын удуртуп, ооң хөгжүлдезинге боттарының үлүүн киирип чораан эш-өөрнү адаары чугула. Оларның аттары бо: суму даргалап чораан­нар — Б.Н. Намчак, Д.Д. Дондуй, Н.В. Чындыгыр, М.А. Тирчин, О.С-Б. Арапчор, Ч.Б. Даңгыт, О.Ч.Сырат, Д.Д. Уштулаң, Р.К. Соян, Л.К. Балдаң, М.К. Соян; партком секретарьлары — Б.Ч. Баткар, С.Ш.Чайбар, З.М-Д. Моңгуш; совхозту удуртуп чорааннар — К.М. Сувандии, М.У. Шывык, А.Т. Сүктер-оол, В.О. Болат-оол, Н.И. Данзырың, И.М. Сувандии, Д.И. Данзырың.
1990 чылдарның хайлыг реформалары көдээ ажыл-агыйга эң-не аар уржуктарын таварыштырган, ооң уламындан совхозтуң экономиказы сандараан.
Ол үеде ажыл-агыйны удуртуп турган эштер кызыдып турза-даа, рыноктуң тевиинден совхозту камгалап ап шыдавааннар. Үстүнден хөй эде организастааш­кыннарның багай түңнелинде кожуунда хамык совхозтар дүшкен турда, кезек чамдыызын-даа болза, камгалап алганывыс ийи ажыл-агыйның бирээзи (а өскези — «О-Шынаа» совхозу) – күрүнениң унитарлыг «Чодураа» бүдүрүлгези бөгүн бодунуң ажыл-чорудулгазын уламчылап турарынга өөрүвес аргам чок!
(Уланчызы. Эгези сентябрь
айның солунунда).
#ТНР100лет #ТАРнын100 чылы #тыванын_аныяктары