«1921 чылдың август 13-16 хүннеринде Суг-Бажы (Кочетово) деп черге революсчу Россияның делегациязының, Моолдуң, Коминтернниң төлээлериниң киржилгези-биле, Бүгү Таңды-Тываның Тургузукчу хуралы болуп эрткен. Идепкейлиг аратттар кожууннарже, сумуларже үнүп, Улуг хуралдың дугайында дыңнадыгны тайылбырлап, оларны ынаар чалап турганнар. Чер-черлерге ол айтырыгга тураскааткан хуралдар база эрткилээн. Улуг хуралче араттар уйгу-чыдын чок чоруп турганнар. Олар Суг-Бажынга он беш хонук бурунгаар-ла четкилеп келгилээн. Ол шуулган хуралга 300 хире төлээлер киришкеннер, оларның аразында 200 ажыг ажылчын араттар. Оларның хөй кезии оюн уктуг араттар. Бо Улуг Шуулган Хуралга Суг-Бажының араттары идепкейлиг киришкеннер: Оюн Билчир-оол (амгы салгалда уйнуктары Кочетово суурда Пилчир Борис, Самбуу Чодураа), Оюн Дартаакы, Оюн Алдай-оол, Оюн Натпит (оолдары, уруглары Оюн Севээн, Чылдан-Кыс, Вера башкы, Оюн Залим), Кара-Баштыг (кады төрээннери Сосновка суурдан Оюн Кашпык-Кара, Монгалбаа) Оюн Дозулдай, Оюн Курседи, Оюн Маадыр-оол, Оюн Данчай, Данзын-оол Д.Б дээш о.ө. (рукоп, фонд ТНИИЯЛИ,д.37,стр.248-249).
Хуралга чугаалашкан 26 айтырыгның эң колдары бо болган: Таңды-Тывазын тускай догуннаан күрүне болдурары, Конституцияны бадылаары, Совет Россияның болгаш Моолдуң улустары-биле найыралдыг харылзааны быжыглаары. Бүгү Тываның Улуг хуралынга Сибирьниң революстуг комитединиң мурнундан И. Сафьянов, Кызыл Шеригниң мурнундан Я. Чугунов, орус чурттакчыларның мурнундан Г. Стрелков, кызыл партизаннарның мурнундан С. Кочетов, Коммунистиг партияның мурнундан М. Терентьев, көрей чурттакчыларның мурнундан Цой суглар байыр чедирген» — деп, төөгүлүг болуушкуннуң дугайында Таңды кожууннуң чурттакчызы С. Оюн бодунуң блогунда бижээн.
ТАР-ның тургустунганының дугайында ол үеде чурттап чораан кижилерниң сактыышкыннарын архив материалдарындан көрүп болур.
А амгы үениң кижилери Тыва Арат Республиканың 100 чыл байырлалынга хамаарыштыр боттарының санал-бодалдарын солун-сеткүүлдер таварыштыр илередип турар.
Владимир Дугар-Сюрюн Тос-Булакта 30 ажыг чыл ишти малчыннап чоруур. Ол #Тываның_аныяктары солуннуң номчукчуларынга ТАР-ның 90 чылының байырлалынга киржип чораанын база келир чылын болур ТАР-ның 100 чылынга хамаарыштыр бодалдарын сонуургаткан. Ол ышкаш хоочун малчын сөөлгү чылдарда республиканың кайы хире сайзырап турарының дугайында деңней аарак чугаалаан:
— Тос-Булакка 30 чыл ишти малчыннап чурттап калдым. Уруг-дарыымны азырап, оларны эртем-билигге чедирип, өглеп-баштап каан мен. Ында чонумнуң ачы-дузазы, үлүг-хуузу бар болбайн канчаар. Ол үе дээрге бир өске үе турду. 30 чыл дургузунда кайгамчык улуг өскерлиишкиннер болур-дур. Бо сөөлгү 10 чылда Тыва черивистиң сайзырап турарын магадап ханмас-тыр мен. 30 чыл бурунгаар Тывавысты мээң кожам болур Шериг-оол Ооржак удуртуп турду. Ол дээрге кончуг берге үелер болгай. А ам мээң чаңгыс чер-чурттугларым, башкы өг-бүлениң оглу Шолбан Кара-оол баштап чор. Черле сөөлгү чылдарны алгаш көөрге, Тыва чуртувус дендии хөгжүп турар-дыр.
А келир чылын тыва черге, тыва чонга улуг байырлал – ТАР-ның тургустунганындан бээр 100 чыл ою болур. 2011 чылда, ТАР-ның 90 чылы бооп турда, Кызылдан чээним Сылдысты эдертип алгаш, Чадаанаже аъттыг чораанымны сактып кээр-дир мен. Ынчан ТАР-ның тугун улустан айтырып тургаш кылып алдывыс, аңаа репрессияга таварышкан улустуң адын бижип алдывыс. Аът-биле 2 хонук ишти чорааш, Чадаанаже кире бердивис. Машина-биле 1 шак ишти халдыыр черни аът-биле 1 хонук ишти чоруп кээр. Өртээлдер бар эвес, ол-ла аъттарывыс-биле Чадаанага чедир 2 хонгаш, четкенивис ол. Чаа-Хөлдү эртип чыда, орук ара, акымны база эдертип алдым. Ол база биске аъттыг катчып келди.
Чадаанага чеде бээривиске, Байбек Надажаповичиниң улузу уткуп алган чүве. Моон аът федерациязының мурнундан аъттыг улус чедер деп база дыңнадып каан турган. Чадаанага чагырыкчының өөнге кирип хүндүлеткеш, Чүрмет-Дажының дөргүл-төрелдеринге ужураштывыс. Ужурашкан черивис – чаа кылдынган аът конюшназы чүве. Аңаа чүгүрүк, эки аъттарны сонуургап, байырлалдың өске-даа хемчеглерин көрдүвүс. Эртенинде дедир чаныпкан бис. Дедир кээрде, Таңды таварып, Кочетовка четкеш, 3 хонук ишти таваар чанып келдивис.
Ам келир чылын, көңгүс үр болбайн, ТАР-ның 100 чыл ою болурун бүгү чон билир. Аңаа белеткел-даа чоруп турар. Ындыг-даа болза, Сафьяновтуң дугайында медээлер көңгүс эвээш-тир. Ооң дугайында солун-сеткүүлдерге-даа азы номчугаштарны-даа үндүрерин саналдаар-дыр мен.
Алена НАН-ХОО
Хуралга чугаалашкан 26 айтырыгның эң колдары бо болган: Таңды-Тывазын тускай догуннаан күрүне болдурары, Конституцияны бадылаары, Совет Россияның болгаш Моолдуң улустары-биле найыралдыг харылзааны быжыглаары. Бүгү Тываның Улуг хуралынга Сибирьниң революстуг комитединиң мурнундан И. Сафьянов, Кызыл Шеригниң мурнундан Я. Чугунов, орус чурттакчыларның мурнундан Г. Стрелков, кызыл партизаннарның мурнундан С. Кочетов, Коммунистиг партияның мурнундан М. Терентьев, көрей чурттакчыларның мурнундан Цой суглар байыр чедирген» — деп, төөгүлүг болуушкуннуң дугайында Таңды кожууннуң чурттакчызы С. Оюн бодунуң блогунда бижээн.
ТАР-ның тургустунганының дугайында ол үеде чурттап чораан кижилерниң сактыышкыннарын архив материалдарындан көрүп болур.
А амгы үениң кижилери Тыва Арат Республиканың 100 чыл байырлалынга хамаарыштыр боттарының санал-бодалдарын солун-сеткүүлдер таварыштыр илередип турар.
Владимир Дугар-Сюрюн Тос-Булакта 30 ажыг чыл ишти малчыннап чоруур. Ол #Тываның_аныяктары солуннуң номчукчуларынга ТАР-ның 90 чылының байырлалынга киржип чораанын база келир чылын болур ТАР-ның 100 чылынга хамаарыштыр бодалдарын сонуургаткан. Ол ышкаш хоочун малчын сөөлгү чылдарда республиканың кайы хире сайзырап турарының дугайында деңней аарак чугаалаан:
— Тос-Булакка 30 чыл ишти малчыннап чурттап калдым. Уруг-дарыымны азырап, оларны эртем-билигге чедирип, өглеп-баштап каан мен. Ында чонумнуң ачы-дузазы, үлүг-хуузу бар болбайн канчаар. Ол үе дээрге бир өске үе турду. 30 чыл дургузунда кайгамчык улуг өскерлиишкиннер болур-дур. Бо сөөлгү 10 чылда Тыва черивистиң сайзырап турарын магадап ханмас-тыр мен. 30 чыл бурунгаар Тывавысты мээң кожам болур Шериг-оол Ооржак удуртуп турду. Ол дээрге кончуг берге үелер болгай. А ам мээң чаңгыс чер-чурттугларым, башкы өг-бүлениң оглу Шолбан Кара-оол баштап чор. Черле сөөлгү чылдарны алгаш көөрге, Тыва чуртувус дендии хөгжүп турар-дыр.
А келир чылын тыва черге, тыва чонга улуг байырлал – ТАР-ның тургустунганындан бээр 100 чыл ою болур. 2011 чылда, ТАР-ның 90 чылы бооп турда, Кызылдан чээним Сылдысты эдертип алгаш, Чадаанаже аъттыг чораанымны сактып кээр-дир мен. Ынчан ТАР-ның тугун улустан айтырып тургаш кылып алдывыс, аңаа репрессияга таварышкан улустуң адын бижип алдывыс. Аът-биле 2 хонук ишти чорааш, Чадаанаже кире бердивис. Машина-биле 1 шак ишти халдыыр черни аът-биле 1 хонук ишти чоруп кээр. Өртээлдер бар эвес, ол-ла аъттарывыс-биле Чадаанага чедир 2 хонгаш, четкенивис ол. Чаа-Хөлдү эртип чыда, орук ара, акымны база эдертип алдым. Ол база биске аъттыг катчып келди.
Чадаанага чеде бээривиске, Байбек Надажаповичиниң улузу уткуп алган чүве. Моон аът федерациязының мурнундан аъттыг улус чедер деп база дыңнадып каан турган. Чадаанага чагырыкчының өөнге кирип хүндүлеткеш, Чүрмет-Дажының дөргүл-төрелдеринге ужураштывыс. Ужурашкан черивис – чаа кылдынган аът конюшназы чүве. Аңаа чүгүрүк, эки аъттарны сонуургап, байырлалдың өске-даа хемчеглерин көрдүвүс. Эртенинде дедир чаныпкан бис. Дедир кээрде, Таңды таварып, Кочетовка четкеш, 3 хонук ишти таваар чанып келдивис.
Ам келир чылын, көңгүс үр болбайн, ТАР-ның 100 чыл ою болурун бүгү чон билир. Аңаа белеткел-даа чоруп турар. Ындыг-даа болза, Сафьяновтуң дугайында медээлер көңгүс эвээш-тир. Ооң дугайында солун-сеткүүлдерге-даа азы номчугаштарны-даа үндүрерин саналдаар-дыр мен.
Алена НАН-ХОО
#ТНР #ТНР_100лет #Россия #Тыва #Буян_бадыргы #Сафьянов #историяТувы #Тыванын_аныяктары #Молодежь_Тувы #Сылдысчыгаш #солуннар #нан_хоо
