Амгы үеде республикада чоннуң чээлини ап турары бедик чадада деп демдеглеттинип турар. Тыва Россияда хөй чээли ап турар чурттакчыларлыг беш регионнарның санынче кирген. Дыка хөй кижилер чээлини алырын алгаш, а үе-шаанда төлеп шыдавайн баар азы төлээр күзели чок болгулаар. Шак мындыг таварылгада чээли алган кижилерге харыысалганы онаар. Ол дугайында Тыва Республиканың Юстиция яамызының ажылдакчызы Анай-Хаак Сарыглар-биле ужуражып, тайылбырны бээрин диледим.
— Сөөлгү үеде чурттакчы чон ортузунда чээлини кайы-хамаанчок алыр байдалдарны бо-ла эскерип болур. Бо байдал Тывада база бир чидиг айтырыгларның бирээзи апарган. Силер чүү деп бодаар силер?
— Үш азы оон көвей ажыглаттынып турар чээлилиг кижилер эвээш эвес болуп турар. Шупту чээли алыкчыларының көвей кезии чаа чээлини дорт ажыглаар дээш эвес, а бар өрезиниң хүлээлгелериниң чартык чамдыызын азы долузу-биле дуглаар дээш ап турарлар. Ынчангаш бо хүнде хамаатыларның чээлини ап турары дээрге-ле, оларны үезинде төлеп шыдавазы-биле кыр кырындан ап турар деп илереттинген.
— Чоннуң өре-ширези кайы хире чедип турарыл?
— 2019 чылдың база 2020 чылдың бир дугаар чартык чылының дургузунда Тыва Республиканың эптештирер шииткекчилери-биле 88 277 чээли хүлээлгелиг хамаатылардан тырттырыкчыларның талазынче үш миллиард рубльден көвей түңнү тырттырарының дугайында хамааты херектерни көрүп чоруткан.
Кажан чээп алыкчы банк албан черинге чээлини азы эвээш саң-хөө организациязындан чээли керээзи-биле акша-хөреңгини ап алырга, чээлиниң кол түнүн эгидер, керээде көрдүнген хуусаада ажыглаан хуузун эгидер хүлээлгелер олче салдынар.
— Чээлини ап турар кижи ону үе-шаанда эгитпес болза, керээ езугаар хүлээлгезин күүсетпээни-биле, кандыг харыысалгага онаажып болурул?
— Хүлээлгелер бүрүзү дээрге оларны күүсетпээн таварылгаларда чээп алыкчыга кызагдаашкыннарны ажыглаары болур. Чээп алыкчының чээли керээзи-биле бодунуң хүлээлгелерин күүсетпээни дээш чээли берикчизи өрезин тырттырарынга хоойлуда көрдүнген шупту хемчеглерни ажыглаар эргелиг. Чээлини төлевээни дээш бооп болур ялалар: саң-хөө харыысалгазы (хуу хевирлиг азы доктааттынган түңнүг хөөлээшкин, чээлиниң түңүн эге дээре хуусаада хаары); өнчү харыысалгазы (албадалдыг күүседилге – шимчевес база шимчеп турар өнчүлерже тырттырылганы салыры); кеземче харыысалгазы.
Чээли берикчизи кызагдаашкыннарны салырының мурнунда дараазында хемчеглерни хүлээп ап болур: сагындырар (өрени төлээр кылдыр негээр база харыысалга дугайында сагындырар: долгаар, бижиир дээш оон-даа өске); реаксылыг (чээли төөгүзүнүң бюрозунче өрезиниң дугайында намдарларны дамчыдар, аңаа клиентини «чээп алыкчыларның кара даңзызынче» киирер); коллекторларга өрени садар хемчеглер (колдуунда клиентини ооң дугайында дамчытпайн киирер); хажыттынган эргелерин камгалаары-биле судче киирер (чээли керээзин күш чок болдурарының база чээли өрезин тырттырарының дугайында негелдени киирер азы өрени тырттырарының дугайында суд дужаалын үндүрериниң дугайында билдириишкин).
Чээли берикчилери (банкылар, коллекторлуг агентилел, эвээш санныг саң-хөө организациялары) колдуунда өрезин тырттырар бодунуң эргезин суд таварыштыр боттандырып ап турар.
Чээлини суд таварыштыр тырттырары ийи хевирлиг болуп турар:
Дужаал чорудулгазы – негелдениң ниити түңү 500 муң рубльга дээр чиигеткен база дүргедеткен чорудулгалыг болур. Талаларның тайылбырларын дыңнаарынга оларны кыйгыртпайн, суд дужаалын шииткекчи чааскаан үндүрер. Удурланырынга база дужаалды солударынга өрелиг кижиге чүгле 10 хонук турар, ону алган хүнүнден тура, ол хоойлу езугаар күш кирер.
Негелде чорудулгазы – өрезиниң түңү 500 муң рубльден көвейде, тырттылганың түңүн база хуусаазы чөрүлдешкенде база судтуң дужаалы өрелиг кижиниң билдириишкини-биле солуттунган болза, өрелиг кижиге ай-хүнүнүң, үезиниң база херекке дыңнаашкын чорудар чериниң дугайында дыңнадыышкын чедип келир, аңаа суд хуралының үезинде өрелиг кижи торгаал кызагдаашкыннарын эвээжедир азы солуурунуң дугайында, негелдениң хуусаазын эрттиргениниң дугайында дилегни киирип болур эргелиг.
— Бистиң республикавыста коллекторлар дузазынга бодаарга, суд приставтарын таварыштыр чээлини тыртары нептереңгей болгай. Олар чүнү кылыр эргелиг бооп турар?
— Хөй кезиинде чээли берикчилери суд приставтарынга күүселде саазынын киирип турарлар, өрени тырттырарынга чөрүшкек янзызы дээрге, документилерни дорт акша-хөреңгизин казыдарынга өрелиг кижиниң агар саны ажыттынган банкыже киирери болур.
Суд пристав-күүседикчи күүселде кылдынныгларын чорудуп тургаш, дараазында ажылдарны кылыр: өрелиг кижиниң өнчүзүн хоругдаар база ону сайгарар арга-биле; шалыңын, пенсиязын, стипендиязын база өрелиг кижиниң өске орулгазын; өрелиг кижиниң өске кижилерде турар акша-хөреңгизин болгаш өске-даа өнчүзүн тыртар эргелиг.
Ынчангаш чээли алыр сорулгалыг саң-хөө организациянче баар мурнунда хамаатылар бодунуң арга-шинээн эки үнелеп били, бодунуң өг-бүлезин өре тамызынче киир тыртпайн, харыысалганы кижи бүрүзү боду миннир ужурлуг.
Өрелиг кижиниң агар санын хоругдаарынга база акша-хөреңгини тырттырарынга банкыже күүселде саазынын (суд дужаалын) киирерде, суд приставының киржилгези чокта, «Күүселде чорудулгазының дугайында» деп Федералдыг хоойлу езугаар ажылдаар.
Банк аңаа тыртып алыкчының чарлаан күүселде документизиниң негелделериниң күүселдезин боттандырар болгаш, өрелиг кижиниң агар санында акша-хөреңгини тыртып болур дээрзин билип алыры чугула.
Алена НАН-ХОО чугаалашкан.
— Сөөлгү үеде чурттакчы чон ортузунда чээлини кайы-хамаанчок алыр байдалдарны бо-ла эскерип болур. Бо байдал Тывада база бир чидиг айтырыгларның бирээзи апарган. Силер чүү деп бодаар силер?
— Үш азы оон көвей ажыглаттынып турар чээлилиг кижилер эвээш эвес болуп турар. Шупту чээли алыкчыларының көвей кезии чаа чээлини дорт ажыглаар дээш эвес, а бар өрезиниң хүлээлгелериниң чартык чамдыызын азы долузу-биле дуглаар дээш ап турарлар. Ынчангаш бо хүнде хамаатыларның чээлини ап турары дээрге-ле, оларны үезинде төлеп шыдавазы-биле кыр кырындан ап турар деп илереттинген.
— Чоннуң өре-ширези кайы хире чедип турарыл?
— 2019 чылдың база 2020 чылдың бир дугаар чартык чылының дургузунда Тыва Республиканың эптештирер шииткекчилери-биле 88 277 чээли хүлээлгелиг хамаатылардан тырттырыкчыларның талазынче үш миллиард рубльден көвей түңнү тырттырарының дугайында хамааты херектерни көрүп чоруткан.
Кажан чээп алыкчы банк албан черинге чээлини азы эвээш саң-хөө организациязындан чээли керээзи-биле акша-хөреңгини ап алырга, чээлиниң кол түнүн эгидер, керээде көрдүнген хуусаада ажыглаан хуузун эгидер хүлээлгелер олче салдынар.
— Чээлини ап турар кижи ону үе-шаанда эгитпес болза, керээ езугаар хүлээлгезин күүсетпээни-биле, кандыг харыысалгага онаажып болурул?
— Хүлээлгелер бүрүзү дээрге оларны күүсетпээн таварылгаларда чээп алыкчыга кызагдаашкыннарны ажыглаары болур. Чээп алыкчының чээли керээзи-биле бодунуң хүлээлгелерин күүсетпээни дээш чээли берикчизи өрезин тырттырарынга хоойлуда көрдүнген шупту хемчеглерни ажыглаар эргелиг. Чээлини төлевээни дээш бооп болур ялалар: саң-хөө харыысалгазы (хуу хевирлиг азы доктааттынган түңнүг хөөлээшкин, чээлиниң түңүн эге дээре хуусаада хаары); өнчү харыысалгазы (албадалдыг күүседилге – шимчевес база шимчеп турар өнчүлерже тырттырылганы салыры); кеземче харыысалгазы.
Чээли берикчизи кызагдаашкыннарны салырының мурнунда дараазында хемчеглерни хүлээп ап болур: сагындырар (өрени төлээр кылдыр негээр база харыысалга дугайында сагындырар: долгаар, бижиир дээш оон-даа өске); реаксылыг (чээли төөгүзүнүң бюрозунче өрезиниң дугайында намдарларны дамчыдар, аңаа клиентини «чээп алыкчыларның кара даңзызынче» киирер); коллекторларга өрени садар хемчеглер (колдуунда клиентини ооң дугайында дамчытпайн киирер); хажыттынган эргелерин камгалаары-биле судче киирер (чээли керээзин күш чок болдурарының база чээли өрезин тырттырарының дугайында негелдени киирер азы өрени тырттырарының дугайында суд дужаалын үндүрериниң дугайында билдириишкин).
Чээли берикчилери (банкылар, коллекторлуг агентилел, эвээш санныг саң-хөө организациялары) колдуунда өрезин тырттырар бодунуң эргезин суд таварыштыр боттандырып ап турар.
Чээлини суд таварыштыр тырттырары ийи хевирлиг болуп турар:
Дужаал чорудулгазы – негелдениң ниити түңү 500 муң рубльга дээр чиигеткен база дүргедеткен чорудулгалыг болур. Талаларның тайылбырларын дыңнаарынга оларны кыйгыртпайн, суд дужаалын шииткекчи чааскаан үндүрер. Удурланырынга база дужаалды солударынга өрелиг кижиге чүгле 10 хонук турар, ону алган хүнүнден тура, ол хоойлу езугаар күш кирер.
Негелде чорудулгазы – өрезиниң түңү 500 муң рубльден көвейде, тырттылганың түңүн база хуусаазы чөрүлдешкенде база судтуң дужаалы өрелиг кижиниң билдириишкини-биле солуттунган болза, өрелиг кижиге ай-хүнүнүң, үезиниң база херекке дыңнаашкын чорудар чериниң дугайында дыңнадыышкын чедип келир, аңаа суд хуралының үезинде өрелиг кижи торгаал кызагдаашкыннарын эвээжедир азы солуурунуң дугайында, негелдениң хуусаазын эрттиргениниң дугайында дилегни киирип болур эргелиг.
— Бистиң республикавыста коллекторлар дузазынга бодаарга, суд приставтарын таварыштыр чээлини тыртары нептереңгей болгай. Олар чүнү кылыр эргелиг бооп турар?
— Хөй кезиинде чээли берикчилери суд приставтарынга күүселде саазынын киирип турарлар, өрени тырттырарынга чөрүшкек янзызы дээрге, документилерни дорт акша-хөреңгизин казыдарынга өрелиг кижиниң агар саны ажыттынган банкыже киирери болур.
Суд пристав-күүседикчи күүселде кылдынныгларын чорудуп тургаш, дараазында ажылдарны кылыр: өрелиг кижиниң өнчүзүн хоругдаар база ону сайгарар арга-биле; шалыңын, пенсиязын, стипендиязын база өрелиг кижиниң өске орулгазын; өрелиг кижиниң өске кижилерде турар акша-хөреңгизин болгаш өске-даа өнчүзүн тыртар эргелиг.
Ынчангаш чээли алыр сорулгалыг саң-хөө организациянче баар мурнунда хамаатылар бодунуң арга-шинээн эки үнелеп били, бодунуң өг-бүлезин өре тамызынче киир тыртпайн, харыысалганы кижи бүрүзү боду миннир ужурлуг.
Өрелиг кижиниң агар санын хоругдаарынга база акша-хөреңгини тырттырарынга банкыже күүселде саазынын (суд дужаалын) киирерде, суд приставының киржилгези чокта, «Күүселде чорудулгазының дугайында» деп Федералдыг хоойлу езугаар ажылдаар.
Банк аңаа тыртып алыкчының чарлаан күүселде документизиниң негелделериниң күүселдезин боттандырар болгаш, өрелиг кижиниң агар санында акша-хөреңгини тыртып болур дээрзин билип алыры чугула.
Алена НАН-ХОО чугаалашкан.
#коднююриста #лучшийюрист #тыва #конкурс #минюст_тыва #тыванын_аныяктары_сылдысчыгаш_солуннар
