Элегес-Аксында мал бажы көвүдеп турар

Сөөлгү чылдарда аныяк кижилер мал ажылынче идепкейлиг кирип турарын чоргаарал-биле чугаалап болур. Оларның мурнунда бергелер таварышса-даа, чүгле бурунгаар депшилгелиг ажылдап чоруурлар. А малчын кижи кыш-чай дивес, дүн-хүн чокка малын малдаар.
Мал ажылы – Тывада эң-не чугула, харыысалгалыг ажыл-иш дизе, частырыг чок. Эң ылаңгыя сөөлгү чылдарда аныяктар мал ажылынче кирип турары чоргааранчыг. Олар чыл санында малының бажын камгалап ап, төрээн черинде ажы-төлүнге тодуг-догаа амыдыралды тургузуп бээр дээш, карак кызыл ажылдап чоруурлар. Ону Кызыл хоорайның чоок-кавы девискээрлеринде суурларның амыдыралындан-даа эскерип болур. «Тываның аныяктары» солуннуң штаттан дашкаар корреспондентизи төптен ырак эвесте Элегес-Аксы суурга чедип, ында мал-маган азырап чоруур аныяктарның амыдыралын сонуургаан.

Интернационалчы суур

Каадыр-оол Көшкендей, сумунуң чагырыкчызы: — Бистиң суурувуста ооң мурнунда чылдарга бодаарга, мал азырап чоруур улус дыка немешкен. Оларның аразында аныяктар-даа бар. Бо суурнуң онзагай талазы дээрге мында орус, тыва, узбек дээш кандыг-даа омак-сөөктүг кижилер чурттап турар. Олар шупту эвээш дизе, бир-ийи инекти тудуп турар. Ниитизи-биле алыр болза, суурда 588 баш бода мал, 2672 баш шээр мал, 164 баш аът, 104 баш хаван, 90 кушту азырап турар. А малчын турлагларның саны 20 ашкан. Мал-маган тудуп турар 101 өреге бар. Эрткен чылын 93 өреге турган болза, чаңгыс-ла чыл дургузунда 8 өг-бүле немешкени ол. Оларның шуптузунга сиген кезер шөлдерни хуваап берип турар бис.
Суурувуста мал-маган тудар күзелдиг улус чыл санында немежип турар болгаш, шөлдер чедишпестеп эгелээн. Бир кижиниң шөлү кызыр­лып кел чыдар-даа болур. Маңаа маргыштыг байдалды тургуспас дээш, шөлдерже үнүп, ону сиген кезип алыр күзелдиг улус-биле деңге шиитпирлеп турар бис. Чамдык улус бодунуң хемчээттирип алган чери бар-даа болза, чанында эжинче киир кезип каапкан таварылгалар бо-ла тургулай бээр. Оон аңгыда, хемчээттирип алган шөлүн үргүлчү ажаап-карактаары чугула. Бо чылын сиген-ширбиил эки өскен, ынчангаш мал чемин кышка чедер кылдыр белеткеп алыр сорулгалыг бис.
Суурувуста 2016 чылдан бээр «Кыштаг» төлевилели амыдыралда боттанып турар, оон аңгыда, «Инек – чемгерикчи малым» дээш черле республикавыстың иштинде төлевилелдерге чурттакчы чонну киириштирип турар бис.
Сайдаш Монгуш, 2020 чылдың «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдиң киржикчизи: — Бис өөм ээзи Айдың-биле 2020 чылда мал ажылынче кирдивис. Мал азыраары ындыг амыр эвес болду, ынчалза-даа ада-иевис, кады төрээннеривис дузалажып кээп турар. Олар боттары аңгы өг-бүлелиг, ажыл-агыйлыг-даа болза, черле сиген-ширбиил белеткээр, кажаа-хораа чылыглаар дээн ышкаш ажылдарга үргүлчү дузалажып кээр улус. Малчын турлаавыс чанында кара-суг агып чыдар, бо үеде чүгле чырык айтырыында бергедеп турар бис. Суурдан чоок, электри чагылары көстүп турар. Бо айтырыг черле шиит­пирлеттине бээр боор. Боттарывыс 3 уруглуг бис.
Айдың Монгуш, 2016 чылдың «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдиң киржикчизи: — 2016 чылда 200 баш шээр малды хүлээнип алгаш, мал азырап эгелээн бис. Кыштаавыс Кара-Суг деп черде турар, чанывыста кара-суг агып чыдар. Сиген кезер шөлдү черле чыл санында сумунуң чагырга чери үлээр. 2018 чылда 200 баш хойну Каң-Болат Ооржакка хүлээткен мен. Ам бодумда 500 баш шээр мал арткан.
Чаяна Сат, «Инек – чемгерикчим» төлевилелдиң бо чылгы киржикчизи: — Бис 2021 чылдың киржикчилери бис, инекти чоокта чаа алдывыс. Губернатор төлевилели таварыштыр алган инектеривистен аңгыда, черле боттарывыстың азырап турган аъттарывыс база бар. Боттарывыс 30 хар четпээн 4 ажы-төлдүг аныяк өг-бүле бис. Хүнде 4-5 хире литр сүттү саап ап, аъш-чем кылырынга ажыглап турар бис.
Элегес-Аксы суурга четкен хүнүвүс­те шупту малчыннар чыглып кээп, сиген кезер шөлдерин үлежип турар болду. Эгезинде бижээнивис-биле бо чылын 101 өреге мал тудуп турар, ынчангаш ол 101 өрегеге сиген кезер шөл херек. Ооң хемчээли 3 га, ол хире шөл дээш 600 рубльди чылда төлээр кылдыр дугурушканнар. Сумунуң чагырыкчызы Каадыр-оол Көшкендейниң чугаалааны-биле алырга, эрткен чылын шөлдү ынчаар алган улустуң аразындан 2 кижи шөлүн ажыглаваан. Сигенин кезип албаан. Ынчангаш бо чылын ындыг чүүлдү болдурбазы-биле, сиген шөлдерин доктаамал хайгаараарлар.

Улусчу эгелээшкиннер чылында

Чыглып келген элегесчилер сиген шөлүн үлежип тура, ала-чайгаар суурунуң чаагайжыдылгазын чугаалажы берген. Олар даг эдээнде улус бок төп турарын шүгүмчүлээн. Оларның аразында Александр Монгуш 2 чүък машиналыг, бир эвес кывар-чаар материалын хандыргаш, чүдүрер улустан бээр болза, бокту кандыг-даа төлевир албайн, үндүр сөөртүп кааптар күзелин илереткен. Ол Элегес-Аксы суурда 1990 ажыг чылдардан бээр чурттап келген, школаны аңаа доос­каш, төрээн суурунга өг-бүле тудуп, амыдырап-чурттап эгелээн.
Моон алгаш көөрге, Элегес-­Аксы суурда амыдыралчы, эрес-кежээ кижилер чурттап чорууру илдең.
Алена НАН-ХОО.
Чуруктарны Буян Ооржак тырттырган.

Предыдущая запись
В отдаленных селах Тувы началось досрочное голосование на выборах Главы республики и депутатов Государственной Думы
Следующая запись
Юрий Сенников: в Туве готовятся к предстоящим выборам
Меню