Мерген, Чечена Монгуштар Кемерово хоорайга эртем-билигни чедип алгаш-ла, Кур-Чер суурга чурттай бергеннер. Аныяк өг-бүле көдээниң чымыштыг ажылындан чалданмайн-даа, шымнып кирипкеннер. Аал-чурттуң ээзи Мерген Сергеевич уруглар садынга ажылдавышаан, ада-иезиниң мал-маганын база кадаржып, дузалажып турган. А Чечена Владимировна Кемеровонуң көдээ ажыл-агый институдун 2017 чылда чедиишкинниг доос­каш, Кур-Чер суурнуң чагыргазынга күш-ажылының базымнарын эгелээн.

2020 чылда Монгуштар «Аныя­­к өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелиниң шугуму-биле 200 баш шээр малды Кур-Черниң малчыны Орлан Ондардан хүлээп алгаш, кыштаг-хорааны туткаш, мал ажылынче киргеннер. «Боду-ла кызымак болза, кандыг-даа ажылды кылырындан чалданмас болур…» — деп, олар чугааладылар. Аныяк өг-бүлениң чугаалап турары кончуг чөптүг, дээди эртемниг-даа кижи малды кадарып болур дээрзин бадыткап турарлар.

Кызыл кожууннуң аныяк малчыннары бо чылын 200 баш хойну хүлээдир, ийи чыл иштинде онча-менди кадарып келгеннер. Ажылының түңнели ийи чыл дургузунда көстүп келгенинге өөрүп, улаштыр боттарывыс малывыс кадарып, өстүрер бис деп, олар демдегледилер. Мергенниң ада-иези черле мал кадарып чо­рааннар, оларның арга-сүмези-биле ортун оглу малын улаштыр кадарып чоруй барган. Аныяк өг-бүлеге ада-иези дузалажып, деткип чоруур. Оларның коданында бода болгаш шээр мал бар. Чедер чоогунда Хөл-Бажы деп черде кыштагны туткаш, малын онча- менди кадарып турар малчын болду. Бажың-балгат, кажаа-­хорааны тудуп, кудукту кас­тырып алган. Тыва Чазактың болгаш Көдээ ажыл-­агый яамызы, Кызыл кожууннуң, сумунуң ча­гыргаларының деткип турарын демдеглеп чугаалады. Ийи чыл бурунгаар 200 баш хойну хүлээп алгаш-ла, чылдың-на кышты хүр-менди эртип, чаш хураганнарны камгалап ап келгеннер. Боттарының кызымаккайы-биле мал-маганын хүр-менди кадарып чоруурлар.

Мындыг чымыштыг ажылга дем херек боор, ада-иези, төрелдери база дузазын көргүзүп турар болду. Кур-Черниң делгемнеринде чазаг, чүзег, чайлагга көжүп чорааш, малының бажын көвүдедир сорулгалыглар.
Мерген, Чечена Монгуштар Долума, Долгар деп чеди харлыг ийис кыстарлыг, Сүктер-Шимет 2 харлыг, бичиизи Санчай 9 айлыг. Мындыг чараш, чаптанчыг уруг­ларлыг аныяк өг-бүле төрел-чонун чыып, куда-доюн чоокта чаа эрттирип демдеглээннер. Аныяк ава Чечена боду Чадаана чурттуг, 2012 чылда 3 дугаар школаны дооскаш, соң­гаар студентилей берген. Өөренип турган хоорайын­га Мерген-биле таныжып ап, өг-бүле туткаш, Кур-Чер суурда келгени бо. «Даш октаан черинге чыдар, кыс берген черинге олурар» деп, чон чиге-ле сөглээн. Керни Чечена ажылгыр, амыдыралчы кыс болганынга монгуштар өөрүп турарлар. Бирде аалында чымыштыг ажылында, оон суурда бажыңында уругларын хайгаарап, карактаан турар деп, төрелдери мактаар болду. Моон алгаш көөрге, Мерген биле Чечена, шынап-ла, үлегерлиг өг-бүле-дир, кандыг-даа иштен чалданмас. Көңгүс аныяанда мал ажылын шилип алган, эрес-кежээ, бурунгаар көрүштүг. Оларның назы-­хары чаа-ла 28 четкен.

Ам-даа кылыр ажылдарывыс бар, уругларывысты эртем-билигге чедирер, мал бажын база өстүрер… дээш оон-даа өске деп, боттарының сорулгазын база чажырбадылар. Аныяк-өскенге кандыг-даа ажылдан чалданмазын чагып турдулар. Шынап-ла, бо аныяк өг-бүле өске эш-өөрүнге – езулуг-ла үлегер-чижектиг-­дир. Тыва кижи чеди чүзүн малын доруктурза, байыыр деп чугаа кончуг чөптүг.
А.ТЮЛЮШ.
Чуруктарны өг-бүлениң архивинден алган.