Шагаага белеткенир үжен хонуктуң чымыштыг үезин бүдүү дээр. Бүдүү айында кижилер аал-оранын, чурттап турар оран-савазын, ажыл-албан черлерин аштап, арыглаар, арыг харга кактаныр. Бүдүү айы сагыш актаары, оран-сава актаары, Шагаа үүжезин бузары, чаа хеп даараары деп кезектерге чарлыр. Мынчан чоок төрел өг-бүлелер шагаа чемин (ылаңгыя манчы, буузаны) ээлчежип демнежип кылыр. Шагаа чемин демнежип элбээ-биле кылырга, ол чыл эптиг-найыралдыг, бай-байлак болур деп санаар.
Оран-делегей ээлерин, өгге (бажыңга) келген аалчыларны хүндүлээр, ак чемни тускай белеткээр. Ак чемге сүттен үнген чемнер хамааржыр: сүт боду, саржаг, өреме, сүттүг шай, быштак, курут, ааржы, ээжегей, чөкпек. Ак чемге чиңге тарааны, соктаан далганны, боова-боорзакты, төштү немээр. Ак чемни Шагаа дүжер саң салырынга хереглээр, оран-делегей болгаш чер-чурт ээлерин чемгереринге ажыглаар. Өгге келген аалчыларны хүндүлээр база боттары чооглаар ак чемни тускайлап алыр. Ак чем-биле бойдусту сүзүглээри, ооң иштинде кижиниң бодунга болгаш өске кижилерге аас-кежиктиг амыдырал күзээн сеткили болур. Бүдүү хүннүң бертинде хамык улус чунар-бажыңнаар, кылаң арыг суг-биле саартынар, сагыш-сеткилин сүзүктээр.
Шаг бажы келди,
Бүдүү айы үндү
Бүдүү айы
Бүдүү айы – Шагааны уткуурунга белеткел ажылы, сагыш-сеткилди, оран-саваның ишти-даштын арыглаары болур.
Шагаа дээрге «Шагныӊ чаазы» — Чаа чылдыӊ эгези азы «шаг» (үе) болгаш «аа» (аа сүт) деп ийи сөстен тургустунган чиңгине тыва сөс болур. Тывалар чаа үениң келгенин чаш төлдүң чаларап төрүттүнгени болгаш иениң аа сүдү ышкаш арыг деп сүзүглеп турганындан Шагаа үезин «ак» ыдыктыг деп билип чораан.
Шагаага белеткенир үжен хонуктуӊ чымыштыг үезин БҮДҮҮ АЙЫ дээр. 2022 чылдың Шагаазының бүдүү айы январь 2-ден февраль 2-ге чедир уламчылаар. Бо үеде кижи бүрүзү Шагаага белеткенип, аал-оранын арыглап, харга кактаныр. Чыл дургузуда чыглып келген бок-сакты, хир-чамны арыглаар. Чүгле даштыкы чүүлдерни арыглаар эвес, кижи бодунуӊ сагыш-сеткилин, үзел-бодалдарын арыглаары база чугула.
Хүндүлүг чонувус!
Шагаага белеткенир чымыштыг бүдүү айы үнүп келгенде, аал-ораныңарның девискээрин аштап, ол ышкаш бодуңарның сагыш-сеткилиңерни арыглап, сүзүглеп, ыдыктыг байырлалывысты уткуурунга белеткениринче кыйгырдывыс!!!
Сундуй Г.Д. Шагааның сүзүктери. Кызыл, 2015. – 24 с.