Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Бажы сумузунуң чагыргазының даргазы Чолдуг-Белек Куулар-биле «Тываның аныяктары» солуннуң штаттан дашкаар корреспондентизи чугаалашкан. Ол сумуда ажыл-амыдарылының дугайында мынчаар таныштырган.
Чедиишкиннер бар
Эрткен чылын бүгү делегейге коронавирус аарыы дыка хөй ажылдарга шаптыктап турган-даа болза, чыл дургузунда үре-түңнелдиг болган ажылдарны таныштырайн. Ол дээрге сумуже кирер 12 км оруктуң тудуун кылып доосканывыс болур. Ам оруувус асфальтылыг каалама апарган. Оон аңгыда суурнуң кудумчуларында эрги ыяш электри адагаштарын «Россеть»-биле кады чаартып, амгы үениң негелдези езугаар бетон адагаштар-биле солаан. «Аныяк өг-бүлеге — кыштаг», «Чаа сорук» губернатор төлевилелдери суурувуста хөгжүп, чылдан чылче аныяк малчыннар немежип, малдың баш саны-даа өзүп турар.
Хаван эвээжээн, куш шуут читкен
Сөөлгү чизе-биле алырга, сумуда 512 баш бода мал, 1280 баш шээр мал бар. Малдың санаашкынын чылда 2 катап чорудуп турар. Тараа культураларының дүжүдү сөөлгү чылдарда дыка эки. Ынчалза-даа хаванның баш саны чылдан чылче кудулап, санныг өрегелерде арткан. Дагаа куш шуут чидип турар. Бода малдың баш саны немежип кел чыдар, оор-сукка удур чон аажок демниг апарган. Эскерип көөр болза, малдың баш саны чайгы үеде көвүдеп кээр, а кыжын ол деңнелинге катап чедип кээр болуп турар.
Малдың часкы-күскү эмнээшкиннерин мал эмчилери үе-шаанда чорудуп келген. «Аныяк өг-бүлеге — кыштаг», «Инек — чемгерикчим» губернатор төлевилелдери аныяктарны ажылче хаара тударынга, хөй-ниити ажылдарже эвилелдээринге улуг ужур-дузалыг болган. Чыл санында кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң мал чеми белеткээри-биле организастап турары мөөрейлеринге бистиң сумунуң чурттакчылары идепкейлиг киржири чаңчылчаан. Малдың баш санын өстүрбүшаан, мал чемин кызымаккай белеткеп, сүдүнүң, эъдиниң артыкшылдыын садып, ада-өгбелериниң чаңчылын салбайн, малын карак-кызыл өстүрүп, көдээ ажыл-агыйының сайзыралынга үлүг-хуузун киирип чоруур малчыннарывыс хөй.
Чурттакчы чон ниитизи-биле 25 га черге картофельди, 12 га черге ногааны тарып турар. Тараа культураларын элээн шөлдерде тараан. Чыл санында черле тарааның-даа, картофель-ногааның-даа дүжүдү багай эвес бооп келген. Ооң-биле чергелештир суурнуң чону бойдустуң байлаа: кат-чимисти, мөөгүнү чыып, кышка курлавырлап белеткеп алыры чаңчылчаан. Ол ышкаш тайганың тооруундан эвээш эвес орулганы ап, амыдыралынга ажыглаар арганы тып турар.
Сезоннуг ажылдарже хаара туттунар
Ажыл чок хамаатылар Улуг-Хем кожууннуң чонну ажылга хаара тудар төвүнде бүрүткедип, оон пособиени ап турар. Ындыг-даа болза, оларны сезоннуг ажылдарже хаара тудары-биле хемчеглерни ап турар бис. Чонну ажылче хаара тудар төп таварыштыр 2 кижи мергежил чедип алган. 2 пилорама сезоннуг үеде ажылчыннарны хүлээп ап, шалыңны төлээн. Ажыл чок кижини киирип алырга, 6 ай дургузунда социал камгаладылга черинден төлээр деп чаа доктаал үнгени көдээ черлерниң амыдыралынга улуг деткимче деп санаар-дыр мен.
Арагалаашкын-биле демисел
Сумуга корум-чурумну, баш бурунгаар профилактиктиг ажылдарны чон ортузунга чорудары хөй-ниитиниң болгаш албан-организация удуртукчуларының херээ болбайн канчаар, ынчалза-даа маңаа кол рольду участок төлээзи харыылаар ужурлуг. Арагалаашкынга удур профилактиктиг ажылдарны чорудары-биле, чон ортузунга хуралдарны эрттирип, арага садып турар улус-биле чугааны кылып, оларның бажыңнарынче удаа-дараа рейдилерни участок төлээзи биле суму чагыргазы кылып келген. Участок төлээлериниң каш катап солчурун, «адрес» садыгжылары ажыглап эгелээн. Бо хүнде эзиртир суксунну чажырып садып турар 3 хамааты бар. Олар хөй-ниитиниң корум-чурумун үреп, чонун арагалаашкынче, кем-херек үүлгедииринге ыдалап турар.
Бо чылдың дургузунда кылыр ажылдар хөй
Совет чылдарда-ла хоозурап, ээн кагдынган бажыңнарның септелгезин кылып, ону ажыглалче киирер сорулганы салган бис. Оон аңгыда А. Шойдук кудумчузунга база фермага спортчу шөлчүгештерни кылыр. «Эзирлерниң уязы» губернатор төлевилели езугаар хүреш залын тудуп доозар. Сумуга арага аймаан шуут сатпазын чедип алыр сорулгалыг бис.
Алена НАН-ХОО.
#көдээсуурнуңсайзыралы #тыванын_аныяктары
