2025 чылды Россияда Ада-чурт камгалакчыларының чылы кылдыр чарлааны-биле, «Тываның аныяктары» солуннуң редакциязы партиотчу кижизидилге ажылынга хамаарышкан рубриказын уламчылап турар. Республиканың янзы-бүрү школаларындан өөреникчилер Улуг Тиилелгеге тыва чоннуң киирген үлүг-хуузунуң дугайында ажылдарын, тыва эки турачы ада-өгбелериниң дугайында солунга парладып келген. Ол ажылды бо чылда улам күштелип, тускай шериг операциязында эрес-дидими-биле төрээн чуртун камгалап чоруур чаңгыс чер чурттугларывысче база онза кичээнгейни углаар бис.

«Тываның аныяктары» солуннуң корреспондентизи Кызыл хоорайның 9 дугаар гимназиязының 11-ги классчызы Сенгел Сарыглар-биле ужуражып, ооң тыва эки турачы өгбезиниң дугайында чугаалашкан.

— Ада-чурттуң Улуг дайынының дугайында таныштырып көрем. Кырган кырган-ачаңның дугайын­да ооң мурнунда база солунга бижип турган болгай сен.

— 1941 чылдың июнь 22 -де Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээри билек, 38 муң тыва арат «Бис кады бис. Ол бистиң база дайынывыс» дээн чагааларны И. Сталинче бижип турганнар. Немец фашистерге удур Тываның дайын чарлаанының дугайында төөгүлүг чугаалар безин бар. Гитлер ол дугайында дыңнааш, картадан республиканы тып алырын безин бодаваан, а чүгле кочулап каттырган. Тыва чон Москвага алдын курлавырын дамчыткан деп төөгү кичээлдеринден билир бис. Ол дээрге 30 сая хире акша. 1941 чылдан 1945 чылга чедир Тыва Кызыл Шеригге 50000 аъттарны, 750000 баш малды берген. Өг-бүле бүрүзү 10-дан 100 чедир баш малды Кызыл Шеригге дамчыдып турган. 52000 эжеш хаакты белеткээш дамчыткан. Оон аңгыда 12000 негей тонну, 19000 эжеш хол-хапты, 16000 эжеш кидис идикти, хой дүгүнден 70000 тонну, 400 тонна эътти болгаш саржаг, далган, шанактар, тергелерни ниитизи-биле 66,5 сая акшага дузаламчы кылдыр чорутканнар.

— Тыва эки турачы кырган-ачаңның дугайында чугаалап көрем, каяа ажылдап чорааныл?
— Амгы үеде бис, тыва эки турачыларның салгакчылары, оларның эрес-дидим чоруун утпайн, сактып чоруур бис. Кызыл хоорайның төп кудумчуларының бирээзин «Тыва эки турачылары» кудумчузу кылдыр адаан. Мээң кырган-ачам Таржа Тонгак Хорун-оолович база эки турачы кижи. Ол 1921 чылда Барыын-Хемчик кожууннуң Аксы-Барлык суурунга төрүттүнген. Дайын мурнунда-ла ол организакчы Аревэ кежигүнүнге кирип, аныяктар-биле сырый харылзаалыг ажылдап турган. Ооң күш-ажылчы намдары «Аревэ шыны» солунунга корреспондент кылдыр эгелээн. Ол үении-биле алырга, бедик билиглиг кижи турган. Ол областың партийжи школазын, дээди партия школазының журналистика факультедин дооскан. 1940 чылдарда Тес-Хем кожууннуң күүсекчи комитединиң бирги секретары турган. 1943 чылда дайын­че эки турачы кылдыр чоруткаш, 1945 чылда ээп келген. Дайын соонда төрээн Тывазынга ээп чанып келгеш, мээң кырган-ачам Т. Таржаа «Тываның аныяктары» солунга килдис эргелекчизи кылдыр ажылдаан, 1964 чылдан эгелээш, радио­дамчыдылгазынга редактор, 1968 чылдан тура радио-телевидение дамчыдылгазынга кол редактор болуп ажылдап чораан. 1969 чылда Тыва АССР-ниң күрүне архивиниң даргазы кылдыр соңгуткан. 1944 чылда Украинаның Деражно суурун хостажып тургаш, балыглаткан. Ол үеде Грузин АССР-ниң Гори хоорайынга госпитальга эмнеткен. Кажан тыва эки турачыларны чандырып турда, ооң документилери 4-кү Украин фронтузунга арткан, а боду госпитальга чыткан. Ол үеде ону маадырлыы-биле өлген деп санааш, аал-чуртунче бижикти чоруткан. Кырган-ачам госпитальга эмнеткен соонда, Украинаны, Белоруссияны, Латвияны хосташкан. Латвияны хостажып тургаш, ийи дугаар база балыглаткан. Ынчан «Эрес-дидим чоруу дээш» деп медаль-биле шаңнаткан. Ол дайынның төнчүзүнге четкеш, 1945 чылда, тыва эки турачыларның адак соонда, төрээн Тывазынче ээп чанып келген. Меңээ кырган-ачамның дугайында дыка хөй солун чүүлдерни чугаалап берген. Мен кырган-ачамга ооң эрес-дидим чоруу дээш чоргаарланыр мен. Мээң кырган-ачам тыва эки турачы болганы дээш өөрүүр мен. Амгы үеде дайын болдурбазы-биле шупту чүүлдерни кылыр ужурлуг. Шупту чурттарның президентилери чыглып алгаш, ону дугуржур.

— Бо чылды Ада-чурт камгалакчызының чылы кылдыр чарлаан болгай. Эш-өөрүңге, амгы үениң аныяктарынга чүнү сүмелээр сен?
— Бо чылды Ада-чурт камгалакчыларының чылы кылдыр чарлааны дыка өөрүнчүг болгаш чоргааранчыг-дыр. Чүгле 1941 — 1945 чылдарның дайын киржикчилериниң эвес, а амгы үеде тускай шериг операциязында киржип чоруур чаңгыс чер чурттугларывыстың эрес-дидим, маадырлыг чоруу кажан-даа уттундурбас. Аныяктар боттарының чуртунуң адын баксыратпазы-биле, эки өөренир, ажылдаар болза эки деп бодаар мен. Ынчан бис күрүневистиң адын сыкпас бис, бистиң кырган-ачаларывыс, кырган-аваларывыс­тың, хоочуннарның, солдаттарның биске чаалап берген тайбың амыдыралын ам-даа камнаалыңар!

Алена НАН-ХОО,
фронтучунуң чуруу өг-бүле архивинден.
Сенгел Сарыгларны Буян ООРЖАК тырттырган