Он эки турачы кыстың дайынчы оруу имирербес алдар-биле шыптынган. Ол кыстарның маадырлыг чоруктарының дугайында келир үениң-даа салгалдары утпас, оларның чүрээнге мөңге чурттаар.
Тыва кыстар маадырлыын, эрес-дидимин, дузааргак чоруктуң үлегер-чижээн көргүспүшаан, фронтучу амыдыралдың бүгү бергелерин эр улус-биле деңге чүктеп эрткеннер. Эң берге байдалдарга дайзынның долу чаашкын дег огунуң адаа-биле балыглаттырганнарны тулчуушкун шөлүнден үндүр дажып, оларның ажыг хилинчээн чиигедип, хонук-хонуу-биле ала караан шимер чай чок турганнар. Олар бүгү дайынчылар-биле бир дөмей атакаларже кирип, дыка хөй фашист араатаннарны часпайн адып узуткааннар.
Олар балыглаттырган эштерин камгалаар дээш, октуг боону холга алгаш, өжээнниг дайзын-биле чаңгыс эвес удаа удур-дедир көрүшкеннер. Тыва эки турачыларның эскадрону чедип келирге, дайынчы боо-чепсектиг он кысты көрүп кааш, капитан Кечил-оолдан полк командири чигзинип айтырган: — Бистиң казак полугувуска херээженнер чүнү кылыр чүвел? — Балыглаттырганнарга дузалаар, дайзынны согар — деп, эскадрон командири дүш чок харыылаан. — Көрдүң бе, капитан — деп, полковник оюн-баштак чокка сагындырып каан. — Дайзын-биле чаалажыр дээш чедип келгеш, оларың дээш эрлериң боттары чаалажып туруп бербезин. — Бистиң кыстарывыс чаалажыр дээш келген улус, эжим полковник — деп, капитан Кечил-оол шыңгыы чугаалаан. Оларның саны — 10. Он чараш чалыы кыстар: Кыргыс Сынаа, Ооржак Севил, Ховалыг Бичен, Ооржак Байлак, Монгуш Амаа, Сарыглар Часкал, Куулар Дарыяа, Кыргыс Норжуң, Полина Оюн, Багбуужап Иргит. Оларның чамдыктары боттарының ашактары, акы-дуңмалары-биле кады фронтуда келгилээн болган. Куулар Дарыяа ашаа- биле болгаш ийи акызы-биле келген. Сарыглар Часкал — ашаа Кошкар-оол-биле, Иргит Багбуужап — ашаа Монгуш Доржу-биле, Ооржак Байлак — акызы Даңзы-Белек-биле. Элээн каш тыва аныяк херээженнер боттарының төрелдери-биле болгаш чоок кижилери-биле кады келгеннер.
Тулчуушкуннар эгелээн. Тыва кыстар дидим болгаш маадырлыг чоруктарны көргүзүп кирипкеннер. Баштайгы тулчуушкун, баштайгы балыглаттырган дайынчы, баштайгы маадырлыг херек. Эң баштайгы балыглаттырган солдатче сыылаан октар адаа-биле бичии мага-боттуг Кыргыс Норжуң эрес-шалып үңгеп бар чыткан. Ол кашпагай кыс каяа-даа чедип, чүнү-даа кылып четтигип турган. Буга-шары дег мөге-шыырак балыглаткан эрни тулчуушкун шөлүнден ырбыска ооргага чүктеп үндүрери белен эвес. Эң баштай чаңчыкпаан кижиге балыглар база коргунчуг, эр кижиниң карааның чажы бир кээргенчиг:
— Шыдавас сен, мени каавыт — деп, балыг солдат бо-ла чугааланы бээр. — Ажырбас, айыыл чок черге аппаар мен, балыың шарып бээр мен — деп, аныяк кыс үргүлчү чугаалаар турган. Ынчап турда, фашистер бо-ла чоокшулап орарлар. —Мени чоор сен, чыланнарны сок! — деп, балыг солдат алгырар. Норжуң балыг солдаттың автомадын сегирип алгаш, немецтерни кыргый туда-ла бээр. Деражно дээш тулчуушкуннарга тыва санитар кыстар эрес-дидим чоруун ылап-ла көргүзүп, бүгү морозовчуларның изиг ынакшылын чаалап алган.
Тура халааш, кезек бурунгаарлап маңнап бар чыткан салбыр командири Монгуш Сундуй хенертен автомадын оскунупкаш, ийлендир кээп дүшкен. Орта дораан санинструктор салбырының командири гвардейжи улуг сержант Ооржак Севил маң-биле келген. Дайынчы Сундуйнуң балыын шарааш, айыыл чок черже чүктеп алгаш, үнүпкен. Ынчан пулеметчу Монгуш Саваар-оолдуң үнү дыңналган: — Дузалап көрүңер! Немец снайпер пулеметтуң шыгаар үдүн часпаан, ок Саваар-оолдуң ийи карак аразында думчук кертилээжинге деггеш, кулак чанындан өде берген. Балыг онза айыылдыг болган. Төгүлген хан солдаттың карактарын дуй алы берген, ынчангаш Саваар-оол чүнү-даа көрбес, кылаштаар харыы чок. — Бичии-ле мана, күжүрүм — деп, балыг солдатты Севил оожургаткан. — Мээң холум дегген соонда, карааң дораан көстүп келир. Балыглаткан солдаттың автомадын база алгаш, бодун ооргазынга сөлеп алгаш, оңгар иштинче үңгеп кирипкен. Балыгланганнарны тылче чорудуп турган. Ровно хоорай дээш тулчуушкуннарга Кыргыс Сынаа, Ооржак Севил, Куулар Дарыяа, Ооржак Байлак, Ховалыг Бичен, Монгуш Амаа, Кыргыс Норжуң онза шылгарааннар.
Бир тулчуушкун үезинде офицер Ефендеевтиң аъды өлүртүп каан, чадаг калган командирни диригге тудуп алыр дээш, фашистер халчып орган. Оларны Сынаа көрүп кааш, автомады-биле боолап тургаш, офицерни айыылдан хостап алган. Санитар кыс Амаа үш фашисти ланчыы-биле боолап каан. Ооржак Байлак дөрт немецти автомады-биле кыргый тудупкаш, балыг дайынчыны аппар чыдырда, бөлүк фашистер халдап келген. Эрес кыс мөгүдевээн, балыглаттырган дайынчыны бомба дүшкен оңгарга чажырыпкаш, дайзынны боолап тургаш, ойладыпкан. Эң баштайгы тулчуушкунга-ла балыглаткан сес дайынчыга болгаш командирлерге дуза көргүзүп, алдарлыг чорукту кыстарның командири Ооржак Севил кылган.
Валерий КАРА-ООЛ,
күш-ажылдың хоочуну,
чуруктарны социал четкилерден алган
